Od šamara do poretka. Will Smith, Chris Rock i razrješavanje antinomije
Domen časti i jeste domen emocija i afektivnog mentalnog stanja koje traži hitru i beskompromisnu reakciju u slučaju povrede časti. No, protok vremena i smirivanje strasti dovodi do trezvenijeg pogleda unutar kojeg se aktivira kognitivno mentalno stanje
Izvor fotografije: BBC
'Civilizacija naspram barbarstva'. 'Vladavina prava naspram vladavine oružjem'. Ova dva principa koji tvore koherentne moralne sudove artikulirana su u kontekstu agresije Ruske Federacije na Ukrajinu. Istovremeno, isti ovi principi su iskazi zahtjeva vrijednosnog opredjeljenja koje posljeduje polariziranim pozicijama od kojih možemo zauzeti samo jednu, što znači da moramo zauzeti jasan i rezolutan stav. Navedeni kontekst kreirao je prilično tmurno ozračje kad su u pitanju aktuelni medijski sadržaji. Ono što je trebalo da bude oaza eskapizma, što filmska kao dio industrije zabave uostalom i jeste, ovogodišnja, 94. po redu dodjela nagrada američke Akademije filmskih umijeća i znanja ili popularni „Oskar“, obilježena je još jednim zahtjevom vrijednosnog opredjeljenja koji je iskaz principa: 'civilizirano naspram primitivnog ponašanja'.
Šamar koji je Chris Rock, američki komičar u ulozi prezentera nagrade za najbolje dokumentarno filmsko ostvarenje, dobio od Willa Smitha, renominarnog američkog glumca koji je u tom momentu bio bez posebne uloge sve dok nije počeo igrati ulogu zaštitnika časti svoje supruge J. Pinkett-Smith, zasjenio je sve druge momente svečanosti – momente čija je namjera bila da nakratko odvuku pažnju i pruže utočište od turobne realnosti. Ovaj čin je, bar u kontekstu konkretne svečanosti, okvalificiran kao kontraverza. Ipak, ovaj čin ima i jednu drugu dimenziju na koju se ovdje želim fokusirati, a to je upravo dimenzija vrijednosne polarizacije u kojoj se zahtijeva zauzimanje i opravdanje zauzimanja jasne pozicije. Kontraverza kao termin implicira određenu razinu dvosmislenosti i prijepornosti koje rađa neslaganje, ali ona se u ovom slučaju, što ću nastojati argumentirati u nastavku, razrješava kroz proces artikulacije ultimativnog moralnog suda koji se tvori na bazi principa: 'civilizirano protiv primitivnog postupanja'. Ovo nije princip koji se tek otkriva. Naprotiv, riječ je o principu kojeg se ponovo i periodično otkriva kroz komunikativno delanje i deliberaciju, a što je proces u kojem se prvenstveno afirmira postojeći društveni poredak.
Navedeni čin ovdje želim analizirati sociološki, tačnije iz perspektive sociologije prava koja baštini, za ove i slične prilike, jedan iznimno relevantan analitički pristup – pristup zasnovan na normama [1]. Svrha ovog pristupa je da identificira norme i njihove međusobne odnose koje se pojavljuju u konkretnim društvenim situacijama. Pristup počiva na pretpostavci da je naše delanje (svrsishodno ponašanje) kao društvenih aktera u znatnoj mjeri određeno raznovrsnim societalnim (pravnim, etičkim, društvenim i slično) normama, odnosno da norme čine bitnu (normativnu) infrastrukturu putem koje se odvijaju društveni odnosi na makro, mezo i mikro razinama. Pristup nalaže da se iz konkretnih činova – u ovom slučaju interakcije između Chrisa Rocka i Willa Smitha – identificiraju norme (1), da se analizira njihova relacija sa drugim kulturnim simbolima (2) – u prvom redu sa vrijednostima, te da se opiše i objasni njihov međusobni odnos (3).
1) Norme
Najprije ćemo identificirati relevantne norme iz perspektiva oba aktera, a zatim i odnose koji se ustanovljavanju na njihovom temelju – a što su prvenstveno odnosi žrtva-devijant i posljedično normalnost-devijantnost.
Mogli bismo tvrditi da se kao razlog postupanja Willa Smitha može uzeti društvena norma pristojnosti koja nalaže uzdržavanje od fizičkih i verbalnih činova koji vrijeđaju dostojanstvo drugih. Jada Pinkett-Smith (supruga Willa Smitha) boluje od alopecije koja uzrokuje opadanje kose, a Rockova šala o ćelavosti bila je usmjerena prvenstveno na nju i na tu konkretnu osobinu. Činjenica da je Smith reagovao na tu šalu korištenjem sile može nam se činiti kao impulsivna reakcija, ali vremenski odmak između akcije i rekacije, te signaliziranje nezadovoljstva od strane J. Pinkett-Smith, sugerira da je prije riječ o činu koji je težio afirmirati normu kroz ono što se u pravu označava kao sekundarna efikasnost – postupanje ne po elementu dispozitiva nego po elementu sankcije norme. Sama reakcija Chrisa Rocka – gdje je najprije pokušao opravdati šalu, a zatim i skrenuti na drugu temu – dodatno sugerira da je norma centralna motivaciona kategorija ponašanja u ovom slučaju. U ovom odnosu Jada Pinkett-Smith je žrtva, Chris Rock devijant, a Will Smith tužilac, sudija i egzekutor sankcije. To čini Smithovo ponašanje normalnim, a Rockovo devijantnim.
S druge strane, iz perspektive Chrisa Rocka, možemo identificirati dvije norme: najprije onu koja dozvoljava slobodu govora i zabranjuje njeno nelegalno i nelegitimno ograničavanje, te normu fizičkog integriteta ili fizičke sigurnosti koja zabranjuje protivpravnu primjenu sile. Ove norme nisu samo društvene nego i pravne norme, posebno kad je riječ o potonjoj (norme krivičnog i prekršajnog prava, norme koje uređuju javni red i mir), kao i institucionalne ili takozvane in-house norme institucije američke Akademije filmskih umijeća i znanja koje, između ostalog, reguliraju postupanje učesnika ceremonije. Akademija se povodom incidenta kratko oglasila objavljujući kako „ne odobrava nasilje u bilo kojem obliku“ dok navodno razmatra postupak formalne revizije incidenta i njegove pravne ramifikacije [2]. Policijski organi Los Angelesa objavili su kako Rock nije uputio tužbeni zahtjev u javno-pravnom (krivičnom i prekršajnom) smislu, ali ostaje mogućnost tužbe u privatno-pravnom smislu koje se provodi u parničnom postupku s ciljem naknade štete. Nominalna osuda neprihvatljivih oblika ponašanja i određena izvjesnost pokretanja formalnih postupaka s ciljem razjašnjenja činjenica, utvrđivanja odgovornosti i eventualnog sankcioniranja evidentno idu u pravcu afirmiranja u ovom paragrafu navedenih normi. U ovom odnosu Chris Rock je žrtva, a Will Smith devijant, što znači da je Smithovo postupanje devijantno, a normalno je ono gdje takvo postupanje izostaje.
2) Vrijednosti
Naredno pitanje tiče se povezanosti normi sa drugim kulturnim simbolima, prvenstveno vrijednostima, koje ćemo ponovno sagledati iz perspektive oba aktera. Na taj način ćemo doći do odgovora na važno pitanje razloga i svrhe normi.
Vrijednost časti te dostojanstvo kao derivat ove vrijednosti su one vrijednosti zaštićene normom pristojnosti. Odbrana povrijeđene časti je imperativ koji znatno modulira normu pristojnosti s obzirom da inzistira na reakciji kao bitnom elementu odbrane ne samo časti ili dostojanstva konkretne osobe već časti kao vrijednosti koje se afirmira upravo reakcijom. Kontraverznost ove vrijednosti je u tome što se najčešće, u normativnom smislu, realizira kroz primjenu sile [3] – što je u ovom incidentu očigledno bio slučaj. Dodatna dimenzija kontraverze je kulturološka. Naime, nasilje povezano s časti je kulturološko-pravna karakteristika društava u kojima tradicija još uvijek igra određenu ulogu u regulaciji društvenog života, što definitivno nije slučaj sa američkim društvom koje je sinonim za društvo pozne modernosti gdje tradicija ustupa mjesto pravu. Ovo nas dovodi do tri vrijednosti ukoliko stvari posmatramo iz Rockove perspektive: vrijednost slobode govora, vrijednost fizičkog integriteta i vrijednosti javnog reda i mira. Postoji naravno i vrijednost iz perspektive J. Pinkett-Smith koja je zaštićena normom pristojnosti, a riječ je o vrijednosti društvene pravde. U slučaju da je Smith izbjegao imperativ odbrane časti kroz upotrebu sile svari su mogle biti znatno drugačije: Rock bi bio devijant koji se ogriješio o normu pristojnosti koja štiti čast i dostojanstvo senzitivnih grupa i tako rizikovao da bude objekt normativne sile koju prepoznajemo po izrazu „cancel culture“.
3) Međuodnosi između normi
Navedene vrijednosti iz perspektive Smitha i Rocka kao aktera nisu nužno suprotstavljene, ali norme koje ih artikuliraju, pune značenjem i štite, definitivno jesu. Ipak, s obzirom da nije riječ o akterima koji dolaze iz različitih društvenih i kulturnih konteksta, već da su praktično dio iste (profesionalne) zajednice to ne čini da su norme u odnosu sukoba – kao elementi koji pripadaju zasebnim cjelinama, nego da je riječ o odnosu kontradikcije između normi koje čine dio jedinstvenog vrijednosno-normativnog sistema, a taj odnos naziva se antinomijom. Suočen sa instancijacijom antinomije, svaki normativni sistem teži njihovom razrješenju kroz eliminaciju, inferiorizaciju ili egzemptaciju (pravljenje posebnog izuzetka) kontradiktornih normi.
Ovaj odnos možemo pratiti kroz reakcije javnosti jer one podrazumijevaju komunikativno delanje, odnosno deliberaciju i argumentaciju pozicija (za ili protiv konkretne vrijednosti i norme) čiji će ishod biti u dominantnom stavu javnosti, odnosno u onom vrijednosnom opredjeljenju o kojem je bilo riječi na početku teksta. U teoriji se ovaj proces naziva još i lancem kršenja i reafirmacije normi kroz sankcioniranje kršenja ili jednostavno lancem reafirmacije. Proces je nužan ne samo zbog razrješenja antinomije već i zbog jačanja društvene kohezije koja počiva na, između ostalog, pretpostavci vrijednosno-normativnog konsenzusa u jednom društvu. Odnos između normi prati se na temporalnoj liniji (protok vremena) i uključuje fokus na sljedeću grupu faktora: 1) odobravanje, opravdavanje i osuđivanje i 2) afektivna i kognitivna mentalna stanja (mind-sets).
U noći 27. marta, nultoj tački procesa, neposredno nakon incidenta, Smith je nagrađen aplauzom fizički prisutnog auditorija prilikom i nakon preuzimanja nagrade. S obzirom da je njegov govor uključivao i referencu na malopređašnji incident, aplauz se kao aklamacijska reakcija mogao protumačiti kao odobravanje. Par dana kasnije, što možemo ovdje označiti kao tačku 1 procesa, američki komičar i proslavljeni glumac Jim Carrey je u jednom televizijskom intervjuu [4] osudio takvo držanje svojih kolegica i kolega nazivajući čitav establishment beskičmenjačkim i navodeći kako bi, da se našao u poziciji Chrisa Rocka, tužio Smitha za 200 miliona američkih dolara. Između nulte i tačke 1 društvene mreže su obilovale podrškom za Smitha i opravdavale njegov postupak, nerijetko od strane kolegica i kolega glumaca. Ipak, ako je vjerovati grafikonu [5] ispod, dominantan stav javnosti na platformi Twitter bio je osuđujući i to već u nultoj tački. Trenutno, uključujući i današnji datum (31. 3. 2022. godine) smo na tački 2 i, premda proces nije okončan, možemo tvrditi da je artikulacija dominantne pozicije već uveliko izgrađena. To je pozicija koja osuđuje Smithovo ponašanje pa samim tim i normu koja je isto motivirala. Pozicije koje opravdavaju ili odobravaju Smithovo ponašanje su inferiorne, naročito nakon Carreyjeve argumentacije o pogrešnosti takvog ponašanja, kao i osude kolegijalne podrške koja je uslijedila neposredno nakon incidenta.
S druge strane, kada govorimo o drugoj grupi faktora, možemo tvrditi da je u nultoj tački prevladavalo afektivno mentalno stanje dok je kognitivno dobilo na prevlasti u narednim tačkama, odnosno danima. Emotivni odgovor, naročito neposredno nakon incidenta i od strane onih koji su istom neposredno svjedočili, bio je razumljiv s obzirom da se radilo o šoku. Domen časti i jeste domen emocija i afektivnog mentalnog stanja koje traži hitru i beskompromisnu reakciju u slučaju povrede časti. No, protok vremena i smirivanje strasti dovodi do trezvenijeg pogleda unutar kojeg se aktivira kognitivno mentalno stanje. Takvo stanje je nužan uvjet komunikativnog delanja, deliberacije i argumentacije o razlozima i svrhama normi koje ograničavaju ponašanje društvenih aktera – naročito u jednom formaliziranom, prestižnom i atraktivnom ceremonijalnom kontekstu kakav je dodjela „Oskara“. Takav kontekst zahtijeva strogo pridržavanje protokola i ceremonijalnih uloga, a slavne ličnosti kao nositelji ovih uloga su svakako pod dodatnim stepenom normativne kontrole s obzirom ih se drži za modele primjerenog ponašanja.
Imajući navedeno u vidu, ne treba čuditi što se kognitivna mentalna stanja prvenstveno okreću osudi ponašanja – posljedično i afirmaciji normi koje je takvo ponašanje prekršilo, baš kao što se afektivna okreću opravdavanju ili odobravanju istog. Svjestan sam plastičnosti ove klasifikacije, no njena prvenstvena namjera je da opiše kako smo od incidenta došli do artikuliranja moralnog suda koji se tvori na principu 'civilizirano naspram primitivnog ponašanja'. Ovaj sud počiva na dominantnoj poziciji osude Smithovog ponašanja kao 'primitivnog', odnosno njegovo ponašanje kvalificira kao devijantno dok njega samog etiketira kao devijanta. Istovremeno, to je pozicija koja afirmira vrijednosti i norme slobode govora, fizičkog integriteta i javnog reda i mira. U kontekstu društvenog poretka, takva afirmacija razrješava antinomiju i kreira stanje stvari koje prepoznajemo kao normalnost. 'Civilizirano naspram primitivnog ponašanja', 'vladavina prava naspram vladavine oružjem' i 'civilizacija naspram barbarstva' nisu samo formalni principi i vrijednosna opredjeljenja već supstanca normalnosti – a koja je sačinjena prvenstveno od normi i s njima povezanih drugih kulturnih simbola koji su bile predmet ove kratke sociološke analize.
Samir Forić, Prometej.ba
[3] Više u: Carlijn van Baak, Brittany E. Hayes, Joshua D. Freilich & Steven M. Chermak (2017): Honor Crimes in the United States and Offenders’ Neutralization Techniques, Deviant Behavior, Vol. 32, Iss. 2, pp. 187-202.