Crtež: Peter Gut. Izvor: nzz.ch

Početkom 1980-tih kada su se pojavile prve naznake buduće jugoslovenske krize Predrag Matvejević je u svojoj knjizi „Jugoslovenstvo danas“ tvrdio da postoje različiti izrazi jugoslovenske ideje na složenom prostoru mnogonacionalne države, ali da svaki od njih teži da prepozna svoju svrhu u okviru šire zajednice jugoslovenskih naroda.[1] Otvarajući svojom knjigom niz javnih polemika, od kojih su bile najpoznatije one u Beogradu (Dom omladine i Studentski kulturni centar), Matvejević je upozoravao da „zaostalost“ i „primitivizam“ teže pojednostavljivanju, i kao takve kod svih nacionalnih grupa teško mire dvojnost nacionalne pripadnosti. Godinu dana pre izlaska knjige iz štampe na popisu stanovništva u Jugoslaviji više od 1,2 miliona građana se izjasnilo kao Jugosloveni, što je bio značajno visok procenat u odnosu na popis iz 1961. i nedvosmislen rezultat društvene transformacije. Međutim, poslednja decenija u istoriji Jugoslavije sve je manje pružala osećaj sigurnosti i trajnosti zvaničnog poretka sećanja. Jugoslovenski posleratni identitet sazdan na revoluciji, narodnooslobodilačkoj borbi i samostalnom socijalističkom razvoju postao je upitan pred narastajućim htenjima partikularističkih nacionalnih identiteta. Kriza socijalističke ideje pothranjivala je uspon agresivnog etnonacionalizma, spremnog da upotpuni ideološku prazninu poražene levice, i obaveže sve članove zajednice na unisonost istorijskog mišljenja. U očima novih nacionalnih lidera početkom 1990-tih jugoslovenstvo je postalo balast prošlost i antiteza proklamovane budućnosti.

U mojoj porodici jugoslovenstvo nikada nije bilo izuzeto iz nostalgičnog prizvuka „bolje prošlosti“, niti je bilo prilagođavano novim identitetima u koje smo nevoljno zakoračili sa raspadom Jugoslavije. Oba moja roditelja bili su deo prvih generacija socijalističke Jugoslavije, kod kojih su se vrednosti jugoslovenstva gotovo uvek prepoznavale na primerima međunacionalne tolerancije. Osim toga čitava porodica je bila vezana za različiti deo jugoslovenskog prostora. Sa mamine strane roditelji su poticali iz Bosne, dok su sa tatine poreklo vodili iz Hrvatske. Mama je bila rođena u Slavonskoj Požegi, a tata u Begradu. Teške ratne traume njihovih roditelja iz Drugog svetskog rata nikada nisu bile predmet porodičnih razgovora, a još manje sredstvo našeg vaspitanja. Mamin tata bio je nosilac partizanske spomenice 1941. i učesnik NOB-a, i u porodici on je simbolizovao ratnu generaciju koja je stvarala novu državu. Za nas mlađe priča o jugoslovenstvu bila je doživljena isključivo kroz veliki jugoslovenski prostor, koji smo u vreme odmora neprestano otkrivali proputovanjima. Kada su se desili ratovi na prostoru bivše Jugoslavije, praćeni sankcijama, nemaštinom i ograničavanjem kretanja, oni su samo pojačavali distinkciju u porodici između prošlih i sadašnjih vremena. Nostalgija prema vremenu kada se moglo kvalitetnije raditi i živeti postala je neizostavna tema prilikom zajedničkih okupljanja. Ipak, dramatika ratnih sukoba 1990-te godine nasilno je utišavala pojedinačna sećanja i ustupala mesto kolektivnim doživljajima prošlosti. Privatno jugoslovenstvo bilo je prognano u porodične arhive, albume sa slikama, video kasetama, suvenirima, razglednicama i odevnim predmetima. Nova konstrukcija prošlosti postala je javno sveprisutna od pozorišnih predstava, filmova i serija, sve do ozbiljne stručne literature, književnih dela i neprestanih javnih debata. U svakoj prilici građani novih postjugoslovenskih država bili su mobilisani ka prihvatanju nove interpretacije prošlosti, koja je prikazivala stvarnost u drugačijim vrednosnim kategorijama i u skladu sa potrebama „probuđene“ nacionalne politike.

Angažovan intelektualac pripadao je ideološkim lomovima 20. veka. Kao jedan od glavnih protagonista javnosti intelektualac je zauzimao pijadestal važnog društvenog aktera koji promišlja, kritikuje i ukazuje na probleme društva. Čuveni esej Žilijana Bende „Izdaja intelektualaca“ zahtevao je borbu za univerzalne principe, neprestanu javnu delatnost, koja bi od intelektualaca konstituisala posebnu „savest čovečanstva“.[2] U zavisnosti od istorijskih okolnosti i društvenih merila takva slika nije bila obavezujuća u svim kulturama, ali kao ideal jeste inspirisala mnoge naučnike, pisce i umetnike da izađu iz svojih kabineta i upuste se u javne debate. Uoči stvaranja prve Jugoslavije srpski intelektualci su aktivno učestvovali u politici i bili glavni zagovornici jugoslovenske ideje. Njihovi idejni uzori bili su mahom Zapadni. Međutim, rezultat njihove angažovanosti nije doneo rezulate kojima su se nadali, niti je ustalio mesto „univerzalnog intelektualca“ u jugoslovenskom društvu. Ograničenja zaostale sredine u kojoj su delovali, manjak političke kulture na raznolikom prostoru, uz otpore korumpiranih političkih elita, učinio je njihov poziv bliži „organskim intelektualcima“. U izmenjenim okolnostima rata i revolucije kontinuitet takve uloge bio je nastavljen u socijalističkoj Jugoslaviji. Prostori za slobodno javno delovanje intelektualaca bili su ograničeni, ali ne i nemogući. Kulturni i politički disputi bili su sprovođeni pod nadzorom Partije, neretko kanalisani i prilagođavani ideološkim potrebama. Ipak, status „državnog intelektualca“ donosio je mogućnosti šireg društvenog uticaja, bilo da se radilo promociji jugoslovenske kulture u inostranstvu ili preobražaju jugoslovenskog socijalizma generalno.[3] Disidentsku sudbinu Milovana Đilasa većina srpskih intelektualaca ipak nije želela da podeli, iako se kasnije čežnjivo utrkivala u prisvajanju sličnog statusa.

Dekonstrukcija jugoslovenske ideje sa pozicija moći novih vladajućih društvenih aktera bila je sprovođena uz veliku pomoć intelektualnih elita. Oslobađanje prostora za društveni dijalog poznog jugoslovenskog socijalizma probudilo je uspavani politički pluralizam u kojem je uloga intelektualca postala naglašenija. Organski intelektualci na levici gubili su preimućstvo sa političkim padom evropskog komunizma, koji je u istovremeno u čitavoj Istočnoj Evropi najavljivao proces nacionalnog „samoosvešćivanja“ i liberalno-demokratskih promena. Biti kritičan prema socijalističkom jugoslovenstvu za srpske intelektualce značilo je biti kritičan prema njegovom „totalitarizmu“, ideološkim dogmama, državnoj represiji, ali i zapostavljanju vitalnih nacionalnih interesa, izgubljenih u tragičnom iskustvu 20. veka. Tvrdnjom Memoranduma SANU iz 1986. godine srpska nacija bila je zapostavljena, ugrožena i neravnopravna u Jugoslaviji. Njenoj kulturi pretilo je izumiranje i neprekidno falsifikovanje. Pozivom da se Srbi „vrate svojoj istoriji i kulturi“ ugledni srpski akademici su urgirali na transformaciju jugoslovenske države, ali u skladu sa voljom većinskog naroda. Povoljno rešavanje srpskog nacionalnog pitanja, kako su ga oni definisali, moralo je da postane preduslov svake priče o demokratizaciji. Uoči samog početka ratnih sukoba u srpskom društvu se putem masovnih medija, javnih tribina i knjiga, ustalila slika o Jugoslaviji kao neoprostivoj istorijskoj „zabludi“. Potreba da se konstruiše optimistična verzija budućnosti na kraju jedne epohe podrazumevala je „mesijansku“ ulogu intelektualaca, spremnih da uz pomoć svog autoriteta „probude“ zapostavljenu nacionalnu svest i demistifikuju „nametnuto“ jugoslovenstvo.

Dominantni etnonacionalistički narativ tokom 1990-tih služio se, rečima Olivere Milosavljević, „autoritetom nauke“ da bi postigao apsolutno društveno normiranje.[4] Ugled srpskih filozofa, pisaca i umetnika bio je dovoljna garancija da se antijugoslovenski sentiment legitimiše kao opravdan u ime „objektivne“ spoznaje prošlosti. Neoromantičarsko razumevanje istorije podelilo je svoju popularnost sa usponom nacionalističke politike po cenu da su granice između „naučnog“ i „nenaučnog“ znanja postale praktično nevidljive. Upotreba prošlosti zarad izgradnje zapostavljene „nacionalne svesti“ bila je višestruko korisna kao podesno sredstvo političke legitimizacije i lične samopromocije. U svim jugoslovenskim republikama primat etnocentričnog pristupa u tumačenju jugoslovenske istorije tragao je za „vekovnim neprijateljima“, služeći se fatalističkim pristupom i manihejskom slikom sveta. Etnički stereotipi ubeđivali su bivše građane zajedničke države da su razlike među jugoslovenskim narodima nepremostive, te da je smisao borbe za jugoslovensku ideju praktično oduvek bio uzaludan. Srpski narod nosio je epitete „junačkog“, „herojskog“, i „pravdoljubivog“ nasuprot kome su stajale prikrivene težnje „nelojalnih“ i „srbomrzačkih“ naroda. Srbi su za Jugoslaviju ginuli, dok su je ostali rušili. Pod okriljem „naučnih“ radova jugoslovenska istorija postala je uverljiva priča o kontinuitetu neprestanih međuetničkih konflikata, nepoverenja i sukoba. Svi primeri saradnje i kooperativnosti bili su prećutkivani ili im je bio pridavan drugačiji smisao. Ono što je nekada pripadalo ostrašćenim tezama ekstremne antijugoslovenske emigracije postalo je mejnstrim novog „naučnog“ saznanja. Rezultati ratova 90-tih pojačavali su utisak u Srbiji da je jugoslovensko iskustvo bilo isključivo tragično, predodređeno od početka na neuspeh i izvorište isključivo traumatičnih događaja. Srpski istoričari podgrejavali su emocije tvrdnjom da je Jugoslavija za srpski narod bila „tragičan bilans jedne zablude“ prema kojoj su bile položene uzaludne žrtve.

U svom čuvenom tekstu „Slutnja postkomunističkog haosa“ Milovan Đilas je upozoravao da ratoborni nacionalistički pokreti bivaju motivisani „mitskim i nekritičkim shvatanjem svoje istorije“.[5] U isto vreme američki politikolog Ken Džovit pisao je o započinjanju „novog svetskog nereda“ u Istočnoj Evropi, obnovom starih antagonističkih identiteta.[6] Postsocijalistička društva podelila su zajedničku sudbinu tranzicije, značajnih društveno-ekonomskih promena i lomova. Primer jugoslovenskih sukoba tokom 1990-tih, međutim, poljuljao je idiličnu sliku celovite i uspešne istočnoevropske demokratske transformacije. Iza sloma jugoslovenske ideje pojavljivali su se aveti evropske prošlosti, oličenih kroz genocid, deportacije i međuetničke sukobe. Ideja ujedinjene Evrope teško se mirila sa negativnim primerima sa jugoslovenskih prostora, koji su na teži način slali poruku o nemogućnosti opstanka multiukulturalne i složene zajednice van autoritarnog političkog poretka. Način na koji se osporavala jugoslovenska ideja od strane pojedinih srpskih intelektualaca, kao nametnute „veštačke tvorevine“, čiji „duh samoporicanja“ i dalje ugrožava zamišljene konstrukte nacije, postao je blizak novom „duhu vremena“ u prvim decenijama 21. veka. Nova generacija clercsa, kako ih opisuje američka novinarka i istoričarka En Eplbaum, aktivno se angažovala na kreiranju nove stvarnosti, redefinisanju sopstvenih nacija i opštevažećih društvenih ugovora.[7] Promovisanje teorija zavera, definisanje Drugog kao nacionalnog neprijatelja, zloupotreba istorije u političke svrhe, manipulisanje činjenicima i potpuni ostrakizam kritičkog mišljenja prevladalo je u angažmanu mnogih evropskih intelektualaca, koji je Žilijan Benda još 1927. sa zazorom opisivao kao „intelektualno organiziranje političkih mržnji“.

Tri decenije nakon početka ratova na prostoru Jugoslavije održivost teza koje su kreirale preduslove za međuetničke konflikte u potpunom je saglasju sa zvaničnom kulturom sećanja u većini država nastalih epilogom jugoslovenske krize. Svi bitni elementi nacionalističkog poimanja prošlosti čvrsto su utkani u temelje razvoja postjugoslovenskih društava da su vremenom zadobili neupitni kanonski status. Isti akteri u intelektualnim krugovima, koji su bili na čelu ratne politike i agresivnog entonacionalizma, zadržali su istaknuti ugled u društvu, pružajući doprinos zaokruživanju ideoloških instrumenata vlasti političkih elita. Preživeli rečnik netrpeljivosti, netolerancije, ksenofobije i šovinizma sa kojim se jugoslovenska ideja urušavala tokom 90-tih godina prilagodio se vremenu „postistine“, opštoj relativizaciji znanja i poljuljanoj veri u napredak čovečanstva. Osporavanje nedemokratskih i autoritativnih svojstava jugoslovenske države nije proizveo potrebnu kritičku samorefleksiju sa kojom bi se stvorile demokratske institucije i vladavina prava. Publika koja je upijala otkrića zabranjenih istina „jugo-komunističke diktature“ u delima „kritičkih“ intelektualaca postala je prijemčiva više autoritarnom modelu vlasti, nego što je bila spremna za složenost novih demokratskih procedura. Međutim, nekadašnji jedinstveni jugoslovenski prostor uvek je bio mnogo kompleksniji od uprošćenih nacionalističkih intepretacija, bez obzira na dugotrajnost istih. Uporedo sa intelektualnim angažmanom kritičara jugoslovenske ideje trajao je nemali otpor onih intelektualaca koji nisu pristajali na dominanti nacionalistički diskurs i zloupotrebe naučnog znanja. Njihov kritički glas bio je nasilno skrajnut, osuđen kao „antinacionalni“ i „izdajnički“, ali dovoljno zapažen, bilo kroz pisane radove ili javna nastupanja. Istoriografija na prostoru bivše Jugoslavije, koliko god bila pod uticajem vladajuće politike, uspevala je da se oslobodi nacionalističkih šablona i da ponudi raznolikost istraživačkih tema o jugoslovenskoj istoriji. Vrednosti borbe za integritet javne angažovanosti i mesto intelektualaca u društvu jesu konstante evropske moderne istorije. Težina te borbe u savremenom trenutku apostrofira važnost istorijskog znanja i njegove sposobnosti da na racionalni način rekonstruiše prošlost. Za sve narode bivše Jugoslavije to je osnovni preduslov boljeg međusobnog razumevanja. Matvejevićev poziv na civilizovani dijalog opstaje i dalje.

Petar Žarković

Autor je zaposlen na Institutu za filozofiju i društvenu teoriju Univerziteta u Beogradu.

Esej je nastao u sklopu projekta „Jugoslavija 1990-ih godina: Ideologije, konteksti, historiografske interpretacije“ kojeg uz podršku Heinrich Böll Foundation realizira Udruženje za modernu historiju. Prenosimo ga s portala historiografija.ba.

Bilješke

[1] Predrag Matvejević, Jugoslovenstvo danas, Beograd: Bigz, 1982.

[2] Julien Benda, Izdaja intelektualaca, Beograd: Socijalna misao, 1996.

[3] Gazela Pudar Draško, O čemu govorimo kada govorimo o Intelektualcu, Beograd: Institut za filozofiju i društvenu teoriju, 2017.

[4] Peščanik

[5] Milovan Đilas, Slutnja postkomunističkog haosa, Beograd: Simunsen, 1997.

[6] Ken Jowitt, New World Disorder: The Leninist Extinction, Berkeley : University of California Press, 1993.

[7] En Eplbaum, Sumrak Demokratije: Sirenski zov autoritarizma, Novi Sad: Akademska knjiga, 2020.