Ovaj tekst je prijevod i sažetak uvoda u djelo poznatog teoretičara nacionalizma Walkera Connora pod nazivom Nacionalno pitanje u marksističko-lenjinističkoj teoriji i strategiji. Ta knjiga je pisana 1983. i svojevrsni je magnum opus ovoga velikog mislioca. Specifični dijelovi teksta su izabrani s idejom o potrebi prikaza onih aspekata misli marksisitičko-lenjinističke tradicije koji su zanimljivi za građane bivše Jugoslavije, a posebno za one koji žive u današnjoj BiH.

Najprije treba reći da su u marksističkoj šemi stvari nacija i nacionalizam bili definisani kao nadogradnja [1]. Nacija je bila objašnjena kao istorijski razvijen fenomen koji se pojavio sa zalaskom feudalizma i pojavom kapitalizma. Prije kapitalističke faze, postojale su dakle grupe kao što su plemena, klanovi i narodi; ali u novim ekonomskim relacijama koje su se stvorile zbog promjene u načinima proizvodnje, stvorene su nacije. Nacionalizam se uglavnom shvatao kao alat buržoazije za poistovjećivanje njihovog klasnog interesa sa interesima cijelog društva. Po toj interpretaciji, radilo se o pokušaju da se zatupi klasna svijest proleterijata zamagljivanjem konfliktnih klasnih interesa u okviru svake nacije, i ohrabrivanjem rivalstava između proleterijata različitih nacija. Zbog njegove veze sa specifičnom ekonomskom fazom, nacionalizam je mogao biti progresivan ili reakcionaran - zavisno od nivoa razvoja društva. Na feudalnom i polufeudalnom nivou on je smatran progresivnim, ali u fazi razvijenog kapitalizma on je bio kontrarevolucionaran.

Marksov promašaj da predvidi budućnost nacija [2] i njegova opredijeljenost prema ekonomskoj interpretaciji istorije navela ga je da umanji važnost psiholoških, kulturoloških i istorijskih elemenata nacionalizma; zbog toga je podcijenio i magnetnu privlačnost etničkih grupa. S obzirom da je nacija, po Marksu, suštinski bila ekonomska jedinica, pitanje političke legitimacije bilo je redukovano na ekonomske veze. To ga je navelo da vjeruje kako bi etničke manjine pristale da se vide kao pripadnice veće nacije za koju su ekonomski “vjenčane”. I sam je mislio kako bi to trebalo biti tako, što govori o njegovim predrasudama i sklonostima. Marks je smatrao da su radnici u modernom industrijskom okruženju neosjetljivi za etno-nacionalne sile privlačnosti pošto su one u konfliktu s njihovim ekonomskim interesima. Sve u svemu, smatrao je da se, bez obzira na različitosti u kulturama i etničkim tradicijama, identifikacija s nekom nacijom oslanjala samo na ekonomske veze.

Ako se pažljivo iščitaju Marksovi tekstovi o nacionalizmu, karakterična za njih je ista terminološka konfuzija koja je locus minoris američkih i britanskih akademskih razmatranja sve do vremena pisanja knjige.[3] Pored toga što se ponekad izjednačava s državom, riječ nacija se može, po Marksu, odnositi na kompletnu populaciju u okviru države bez obzira na etnički sastav ili na etnonacionalnu grupu kao što su Nijemci ili Poljaci; to je smisao riječi koji nema veze s državnim granicama. Nacionalnost je tako ponekad korištena da se označi etnonacionalna grupa, nekad kao sinonim za nacionalizam, a na trećem mjestu kao oznaka za bazno pravni termin - državljanstvo. Takva terminološka nepreciznost je reflektovala i doprinijela Marksovom slabom uvidu u fenomen nacionalizma, a također je daljnja potvrda njegovog naglaska na ekonomskim razlozima. Pošto je za Marksa polje ekonomskih sila bilo ono koje je definisalo limite sociopolitičke jedinice, država, nacija i državljanstvo su se izmiješali.[4]

Uz ovakvo, suštinski ekonomsko shvatanje nacije, nije iznenađujuće da je Marks pri formiranju svojih stavova u vezi rezultata ratova, aneksija i pokreta za secesiju, često bio vođen onim što je smatrao da je najbolje za ekonomski razvoj. Tako su prekomorski kolonijalizmi i imperijalizmi bili opravdavani od strane Marksa jer su nudili predindustrijskim ljudima Afrike i Azije najefikasnije načine za napredovanje do više ekonomske faze. Pored toga, pošto nije vjerovao u urođenu vrijednost nacije, Marks nije ni pokušavao da udahne nacionalnu ideju u industrijski nazadne ljude. (U vezi takvih grupa on i Engels su stalno isticali kako su oni “bez istorije”, da su “ostaci nacija”, “ruševina naroda”, “etničko smeće”; ili su iznosili još gore kvalifikacije). Marks je preferirao da vidi takve kategorije vezane uz nacije koje su progresivne.

Još jedna manifestacija Marksove preokupacije ekonomskim razlozima bila je njegovo favorizovanje, držeći ostale stvari jednakima, većih političkih jedinica naspram manjih; razlog je taj što su prve bile u boljoj poziciji da budu ekonomski održive i u većem skladu s njegovom teorijom akumulacije kapitala.

Istorijska faza razvoja i kapacitet za daljnji ekonomski razvoj bile su, dakle, važne stvari u procjeni da li je određeni pokret bio progresivna alternativa i shodno tome vrijedan podrške. Podrška za nacionalističke sile tokom progresivne faze u njihovoj istoriji bila je prilično prihvatljivo ponašanje. Marks je podržavao saveze komunista sa nacionalnim pokretima i naglašavao da proleterijat mora na određeno vrijeme “stvoriti od sebe naciju” da bi mogao “srediti stvari sa svojom sopstvenom buržoazijom”. Tako je bilo predviđeno da proleterijat postane “nacionalan, iako ne u buržoaskom smislu riječi”. Marks je u Manifestu insistirao da članovi komunističke partije trebaju biti razlikovani (što od desnih snaga, što od drugih radničkih pokreta) precizno na osnovu njihove nenacionalističke perspektive.

Ako govorimo samo o radničkim pokretima i partijama, po klasičnoj Marksovoj teoriji komunisti se razlikuju od drugih partija radničke klase po sljedećim opredjeljenjima:

1. U nacionalnim borbama proletera različitih zemalja komunisti ističu i iznose na površinu zajednički interes cijelog proleterijata, nezavisno od nacionalnosti.

2. U različitim fazama razvoja kroz koje borba radničke klase protiv buržoazije mora proći, oni uvijek i svugdje predstavljaju interese pokreta u cjelini.

E sad, pošto se Marks i Engels nisu zadovoljavali da samo postave teoriju i da raspravljaju o njoj nego su htjeli revoluciju odmah i sada, nije čudno da su veoma brzo shvatili stratešku vrijednost svrstavanja njihovog pokreta uz rastuće aspiracije nacionalnih grupa. Slogan “samoopredjeljenje za nacije” trebalo je da dobro služi njihovom poduhvatu. Zaista je pomalo ironično da se ovaj famozni kredo nacionalizma prvi put pojavio u javnom dokumentu koji je napisan od strane najpoznatijih internacionalista u istoriji.

Ipak, bez obzira na prethodne nakane i principe, Marks i Engels neke narode nisu svrstavali među one koji se mogu samoopredijeliti. Određene grupe, bez obzira što su same o sebi mislile da konstituišu posebnu naciju, po Engelsu državu nisu mogle dobiti. Engelsov argument je počivao na veoma oštroj distinkciji između nacije i nacionalnosti.[5]

Etnonacionalni sentimenti - kao argumenti odnosno opravdanje za državnost - su ekspresno pobijani od strane Engelsa a kriteriji koje je isticao su ponovo bili oni koji su reflektovali njegovu sklonost ka velikim, ekonomski održivim grupama. Ali, ako je to bilo tako, postavlja se pitanje zašto je trebalo oblačiti takvo stajalište u etnonacionalnu odjeću i govoriti o pravu na samoodređenje u ime nacije? Očigledno je da je strategija Marksa i Engelsa prizivala obavezu prema principu samoodređenja u nekom apstraktnom značenju riječi; čuvajući za ličnu odluku konačnu procjenu da li je specifičan pokret trebalo podržati ili ne. Dakle, njihov stav je bio vezan za svaki slučaj pojedinačno.

Zanimljiv je tu slučaj Irske koji se nikako nije uklapao u kriterij veličine grupe ili uspješnosti ekonomije te nam potvrđuje prethodno spomenuti argument čuvanja odluke za vrh pokreta: zbog strateških razloga koji su uključivali važne države Ameriku i Britaniju, Engels i Marks su smatrali da je nezavisnost Irske u najboljem interesu komunističkog međunarodnog pokreta. To je dakle bilo u vezi sa Velikom strategijom pokreta kao cjeline, a nikako sa konkretnim irskim slučajem (ni razvojni ni ekonomski kriterij nisu bili zadovoljeni).

U drugom slučaju, onom vezanom za Poljsku, imamo još jedan slučaj neprimjenjivanja iznesenih kriterija, odnosno donošenje konačne odluke od strane poznatog dvojca zbog egzotičnijih i ružnijih razloga. U privatnoj korespodenciji s Marksom, Engels je, dakle, crtao ne baš laskavu sliku o Poljacima:

“Što više izučavam istoriju, više sam ubijeđen da su Poljaci osuđena nacija koja samo može služiti kao sredstvo dok Rusija ne bude pokošena agrarnom revolucijom. Od momenta kada se to desi, Poljska više nema svoj raison d'etre. Poljaci nisu nikada ništa uradili u istoriji osim što su pravili herojske svađalačke činove gluposti. Ne može se ukazati niti na jedan trenutak u kojem je Poljska pokazala progres ili učinila išta istorijski značajno.”[6]

Još jednom se vidi kako je Velika strategija ona koja je preuzela primat ispred ideološke čistote i konzistentnosti.

Dakle, pored prethodno iznesenih kriterija treba dodati još par važnih uputa od strane marksizma vezano za nacionalno pitanje:

- Usklađivanje sa nacionalnim aspiracijama kroz javnu podršku apstraktnom principu samoodređenja je dobra strategija, ali na neapstraktnom nivou odluka da li podržati specifičan nacionalni pokret mora biti donesena na individualnoj bazi.

- Ultimativni test vezano za odluku o podršci nije u relativnoj progresivnosti specifičnog pokreta nego je u relaciji sa širim zahtjevima komunističkog međunarodnog pokreta u cjelini.

Od dvojca Marks-Engels, ovaj drugi je bio više pod uticajem očiglednog rasta u snazi nacionalnih pokreta. Promjene u njegovim gledištima najbolje se mogu vidjeti u analizama koje je pisao vezano za revolucije iz 1848. U njima su uloge socio-ekonomske klase bile nekarakteristično umanjene, a njihova primarna pozicija kao glavnih pokretača istorije predata je nacijama. Klasni antagonizmi zamijenjeni su nacionalnim antagonizmima, a ratovi između nacija su zamijenili klasne ratove. Dapače, Engelsovi radovi pisani u vezi događaja iz 1848. više se čitaju kao moralističke drame u kojima se cijele nacije (konkretno Nijemci, Italijani, Mađari i Poljaci) predstavljaju kao sile prosvjetljenja i progresa - uloga koja je ranije bila rezervisana za proleterijat - dok su neke druge nacije (specifično nepoljske i neruske slavenske nacije) zamijenjene za feudalnu aristokratiju i buržoaziju; u ulozi tame i reakcije. Ovi drugi su bili opisani kao etničko smeće i ruševine naroda čija je glavna misija bila da nestanu u revolucionarnom holokaustu. Dodatno: “što se tiče slavenskih barbara... ove male i tvrdoglave nacije će biti uništene tako da ništa neće ostati od njih osim njihovog imena”.

Da spomenemo još neke Engelsove, za današnje kriterije veoma rasističke stavove:

“Što više idemo u prošlost, karakteristike koje razdvajaju različite narode iste rase nestaju...Baš kao što su se Skandinavci i Nijemci manje razlikovali u sedmom ili osmom vijeku nego što se razlikuju danas, isto tako je sigurno da su irski Kelti i galski Kelti izvorno više ličili jedni na druge nego što liče današnji Irci i Francuzi. Zato ne bismo trebali biti iznenađeni kada otkrijemo kako u Cezarovom opisu Gala ima mnogo osobina koje su se pripisivale Ircima nekih 1200 godina kasnije i koje se mogu prepoznati u irskom nacionalnom karakteru čak i danas, bez obzira na mješavinu germanske krvi koju Irci imaju.”

Genetski determinizam koji prolazi kroz ove i mnoge druge Engelsove odlomke bio bi ekstreman u bilo kojem intelektualnom okviru i izgovoren od strane bilo koga; ipak, njegovo pojavljivanje u radovima jednog od dvojice izumitelja škole koja se zove naučni socijalizam i koja je bazirana na teoriji istorijskog dijalektičkog materijalizma graniči sa bizarnim.

Zaista, treba dobro paziti da se ne zanemare nekonzistentnosti i greške koje se mogu naći u učenju Marksa i Engelsa u vezi relacije između naučnog socijalizma i nacionalizma. Ono što je važno u vezi ovih grešaka je to da one ilustruju baznu nekompatibilnost između klasičnih marksističkih pretpostavki i nacionalnih realnosti; također, one ilustruju manir u kojem su izumitelji marksizma, bez obzira na njihovu uvjerenost da mogu manipulisati nacionalnim sentimentima da služe njihovom pokretu, na kraju bili pod ozbiljnijim uticajem nacionalnih koncepata nego što su toga bili svjesni.

Pripremio: Faris Čengić, Prometej.ba

[1] Ne kao nešto izvorno i bazno.

[2] Knjiga je pisana 1983., dakle postojalo je mnogo marksističkih i u isto vrijeme multinacionalnih država u kojima nacije nisu nestale bez obzira na pokušaje i uvriježeno mišljenje kako je to vezano za kapitalizam.

[3] Dakle do 1983.

[4] Mislim da je važno primijetiti kako i dalje postoje slični problemi terminološke prirode. Štaviše, ako govorimo samo o našoj Regiji, postoji stav da konkretno mi, ex-Jugosloveni, imamo problem s tim pošto u našem jeziku ne postoji takva distinkcija kao što postoji u engleskom. Connor bi se nedvojbeno nasmijao na ove opaske.

[5] Dakle, postojao je ozbiljan kriterij koja grupa je nacija a koja nacionalnost, kriterij koji je bio na tragu od svojevremenog jugoslovenskog između naroda i narodnosti, ali u isto vrijeme drukčiji od njega. U SFR Jugoslaviji je narodnost kao kategorija naroda niže vrijednosti bila rezervisana za grupe čije su se (neslavenske) “matice” nalazile izvan savezne države.

[6] Moram primijetiti da ovdje Engels zvuči kao balkanski taksista. Ili kao pijani balkanski intelektualac.