Tekst je skraćena i prilagođena verzija prvog poglavlja knjige Ciganska muzika (Gypsy music), Alana Ashton-Smitha, koju je izdao Reaktion Books, 2017. Kao što se može vidjeti u tekstu, autor s jedne strane koristi riječi Rom i romski, a s druge Cigan i ciganski da bi označio različite stvari. Naravno, on napominje da se riječ Cigan smatra ponižavajućom od strane mnogih ljudi, međutim, da bi se stvari objasnile i predstavile nužno je koristiti oba termina. U ovom tekstu riječi Rom i romski se koriste za označavanje romskog naroda dok se riječi Cigan i ciganski koriste za označavanje mitologizirane i egzoticizirane konstrukcije koja se veoma često pojavljuje u neromskim reprezentacijama.


Asocijacije između Roma i muzike, te ciganske muzike i Balkana su nedvojbene. Muzika je gotovo sinonim ciganske figure i istina je da je muzika kao profesija veoma raširena među Romima. Uz kovačnice i trgovinu konjima, muzika je odgovarala njihovom nomadskom načinu života prije nego što su počeli živjeti u stalnim naseljima: to je bilo zanimanje koje se moglo obavljati gotovo bilo gdje i vještina koja je bila veoma tražena. Kada je veliki broj Roma bio porobljen za vrijeme Osmanskog carstva, mnogi njihovi vlasnici su tražili da Romi sviraju za njih; oni koji su to mogli bili su veoma cijenjeni. Ipak, manir u kojem su Romi obično predstavljani je više značaja davao samoj figuri ciganskog muzičara nego prirodi muzike koju su svirali.

Postoje dokumenti koji potvrđuju da je muzika bila zanimanje Roma čak i u 15. vijeku dok poreski registri Osmanskog carstva najčešće zanimanje balkanskih Roma bilježe kao - “muzičar”. Carol Silverman piše: “Ne trebamo zaboraviti da je muzika bila živo zanimanje Roma više od 600 godina te da i danas u post-socijalističkoj transnacionalnoj mobilnosti ono ostaje vitalno.”

Postoje dokazi o Romima-sviračima u Konstantinopolu iz 1283., a izgleda sasvim jasno da su od 14. vijeka naovamo Romi svirali na Balkanu. Silverman tvrdi da su od 14. do 19. vijeka Romi-robovi koji su mogli svirati bili na visokoj cijeni. To je dug vremenski period, ali se čini da je funkcionalni kontekst ostajao isti: romski muzičari su uglavnom svirali za neromsku publiku na svadbama ili sunetima. Način na koji su svirali nije se promijenio sve do ukidanja ropstva sredinom 19. stoljeća kada su ih počeli pozivati i plaćati seljaci.

Kontekst u kojem su svirali i sam manir sviranja možda su bili tipični na Balkanu, ali je muzika koju su svirali bila, i još uvijek je, veoma raznolika. To je dijelom bila konsekvenca nomadskog načina života koji je istorijski bio dominantan među Romima i koji ih je izložio cijelom nizu muzičkih stilova. Ali čak i stacionarni Romi ili robovi su svirali veoma raznoliku muziku. Korišteni instrumenti su, na primjer, varirali od mjesta do mjesta pa su tako žičani dominirali u Rumuniji dok su u Makedoniji primarni instrumenti ciganske muzike bili zurla - drveni puhački instrument i tapan - vrsta bubnja. Postoje dokazi koji sugerišu da su oba ova instrumenta uvezena u Evropu od strane Roma. Moguće je da su i cimbalo, čak i gitara prvi put svirani u Evropi od strane romskih muzičara. Kakav god da je slučaj, jasno je da instrumentalna raznolikost ciganske muzike nije nov fenomen.

Ipak, sve ovo ne znači da su razne sadašnje forme ciganske muzike dio tradicije koja je stara vjekovima. U mnogim slučajevima, stilovi koji se vežu za cigansku muziku nisu bili svirani od strane Roma sve do relativno skoro. Turski uticaj koji je bitan dio ciganske muzike nije bio apsorbiran u muziku Roma sve do 18. vijeka, dok srpska tradicija limene muzike – koja je i sama proizašla iz osmanskih uticaja – nije etablirana do 1940-ih. Inače, limena muzika je jedan od najpoznatijih i najpopularnijih vidova ciganske muzike. Svira se od strane romskih muzičara na Balkanu i od strane neromskih bendova na zapadu (primjeri su Trans-Siberian March band iz Londona ili Slavic Soul Party iz New Yorka – njihova imena očigledno su izabrana da stvore osjećaj egzotičnosti.)

Na Balkanu, najveći događaj limene muzike je Guča trubački festival - godišnji koncert u kojem srpsko selo od 2000 stanovnika bude preplavljeno muzičarima limene muzike (mnogi od njih su Romi) i hiljadama gledalaca.

Festival je zamišljen kao takmičenje bendova koji sadrže od 8 do 15 članova. U principu svira se veoma brzo dok je postepeno ubrzavanje postalo zaštitni znak festivala.

Guča ni u kom slučaju ne predstavlja standardni način na koji se ciganska muzika svira na Balkanu – ustvari, festival je stvoren da sačuva jedan specifičan aspekt ciganske muzike. Na ovu temu je Garth Cartwright napisao sljedeće: “Festival je kreiran da sačuva tradiciju orkestra. Titova Jugoslavija je snažno težila svemu što je bilo folklorno i neki aparatčik sa dobrim uhom, koji je primijetio kako stalni odlazak ljudi iz ruralnih u urbane sredine uništava limene bendove, došao je na ideju organizacije festivala/natjecanja.”

Spomenuta razlika između urbanog i ruralnog je voma bitna i zanimljiva. To se dobro vidi kada se uzme u obzir kontrast između urbanih “lautara” (vrste rumunskih romskih muzičara) koji žive od sviranja u restoranima sa ruralnim muzičarima koji sviraju na svadbama i plesovima. Lloyd je tvrdio da ruralni muzičari imaju jači osjećaj za tradiciju dok urbani sviraju gotovo sve. On je također istražio ekonomiju urbanih lautara u Rumuniji; zaključio je da je muzika veoma prošireno zanimanje među Romima do tačke da je došlo do prezasićenja. Sviranje na svadbama je profitabilno ali je sezonsko, tako da romski muzičari nisu bili bogati. On je ovo pisao 1964. i zaključio kako su selidbe u gradove zbog profesionalnog sviranja imale dobru ekonomsku logiku: “Biti član Državnog folk orkestra, slavnog benda, bio je san stotina romskih muzičara.” To se oštro kosi sa popularnom asocijacijom između Ciganina i ideje slobode. Kontra stereotipne predstave ciganskog muzičara isklesane u obliku nezavisne figure koja svira kako joj se prohtije stoji orkestar koji je vodila komunistička država. U realnosti orkestar je bio preferirani oblik rada za romske muzičare.

U Makedoniji postoji podjela na bendove koji sviraju tradicionalnim instrumentima (zurla i tapan) i modernije bendove koji koriste električne instrumente. I tu se oslikava podjela na urbano i ruralno iako svi sviraju u istom ambijentu.

Dio predgrađa Skoplja gdje gotovo isključivo žive Romi (na ulazu u grad sa sjeverne strane) pod nazivom Šuto Orizari je zanimljiv primjer spoja urbanog i ruralnog: iako postoji gradska infrastruktura, taj dio baš ne podsjeća na savremene gradove. Pozicija koja je između grada i prirode, te siromaštvo, učinili su da se izbriše razlika između ruralnog i urbanog. Ova slika se može vidjeti kao simbol eksternalizirane situacije Roma - njihove Drugosti.

Još jedan bitan istraživač, Van de Port, terenski je radio u urbanom dijelu Srbije i istraživao relaciju između romskih muzičara i ljudi koji čine publiku - dakle neroma. Rezultat se pokazao veoma kompleksnim i kontradiktornim: Romi se smatraju Drugima ali je upravo u toj drugosti njihov muzički talenat identifikovan i slavljen. Van de Port ovu situaciju stavlja nasuprot uobičajenog stava prema Romima koji ispoljavaju neromi u Srbiji – dok se “Ciganin” smatra prljavim i kriminalnim a interakcija s njim tabuom, način na koji publika reaguje na romske muzičare koji sviraju cigansku muziku potpuno je drukčiji: vidljivo se izražava ljubav prema Romima, čak se pokazuje fizička prisnost. Ovo je zanimljivo ne samo u smislu očiglednog paradoksa kojeg ova slika prikazuje nego također govori kako Ciganin-muzičar ostaje privlačna, romantična figura kako onima na Balkanu tako i onima izvan regije.

Za Van de Porta, ovakva romantizovana Drugost koja je viđena kroz cigansku muziku također može biti viđena kroz popularnu muziku u širem smislu riječi:

“Sugestija da postoji veza između Drugosti i muzičkog talenta je dalje podržana činjenicom da muzičari koji se ne mogu vidljivo razlikovati kao “Drugi” često naglašavaju svoju različitost specifičnim oblačenjem ili devijantnim ponašanjem.”

Van de Port nastavlja i dalje te sugeriše kako društvo inače regrutuje muzičare s margina. Ova se sugestija lijepo uklapa u spomenute istorijske fakte u kojima smo vidjeli da su muzičari svirali kao robovi: zaista i robovi su regrutovani sa margina društva. U njihovom slučaju taj marginalizovani status iz kojeg su regrutovani kao robovi je pojačan dalje živom asocijacijom između Ciganina i muzike.

Na osnovu raznih drugih studija da se zaključiti kako je ideja tradicionalnog veoma važna u ciganskoj muzici i ciganskoj figuri. Ponovo se vraćamo na ruralno i urbano. Urbani ciganski muzičari izgleda da obezbjeđuju željeni osjećaj tradicionalnog za neromsku publiku koja inače tretira Rome s prezirom izvan konteksta muzičkog performansa.

I Romi se, u okviru globalnog trenda selidbe iz ruralnih u urbane dijelove, također sele. Međutim, postoje drukčija očekivanja od strane ostatka populacije u vezi Roma i njihovog boravišta – neromi su sada iznenađeni takvom migracijom Roma. Pošto su veoma dugo vremena smatrani Drugima, misli se da se neće lako smjestiti u moderni grad. Ovo je dijelom vezano za očekivanje kako Ciganin treba da živi na tradicionalniji način.

I Romi i Balkan imaju jednu zajedničku karakteristiku – njihovi su identiteti utisnuti na njih s vana. Ali tu naravno postoji i praksa učestvovanja u stvaranju sopstvenog identiteta među Romima – oni to rade kao “muzičari”. Ovo je primjećeno među lautarima u Rumuniji. Oni su očigledno svjesni percipirane veze sa tradicijom koju nasljeđuju sa svojom muzikom.

Već način na koji je riječ “lautari” prezentirana zapadnoj publici govori kako ona nosi ozbiljan tradicijski pečat. Iako mogu svirati i na drugim instrumentima, očigleno je da su violina i cimbalo ključni. Ti instrumenti daju specifičan zvuk koji kad se svira na određeni način stvara frenetično raspoloženje koje je također vezano za očekivanja.

Za razliku od balkanskih limenih bendova koji imaju jasan izvor u osmanskoj vojnoj muzici, muzika lautara je mnogo slabije definisana u tradiciji ciganske muzike. Možda je baš zbog toga povezana sa osjećajem tradicije: činjenica da je njena istorija nejasna znači da njen izvor ima veću šansu da bude mitologizovan, a ideja tradicije postaje značajnija nego stvarna istorija muzike. Zaista, ideja tradicije se jako cijeni u muzici lautara i ciganskoj muzici u širem smislu riječi. To je to nešto na šta se može osloniti u nedostatku verifikovane istorije koja se može naučiti i shvatiti.

Zvuk i instrumenti žičanih bendova lautara osnažuju ovaj zaključak. Dok su limeni bendovi u Guči na neki način mehanički i povezani sa idejom organizovane vojske, drvo i nutrina žičanih instrumenata lautara može se shvatiti kao bliže prirodi; violine i cimbala su primitvniji instrumenti, ne previše odmaknuti od instrumenata koji su izgrađeni prije mnogo vjekova. Postoji nešto umjetničko u vezi lautara – velika vještina sviranja i neodređena ali bitna tradicija se kombinuju da stvore osjećaj autentičnog.

Današnji lautari su svakako ovoga svjesni ali kao profesionalni muzičari i izvođači njihov fokus je u velikoj mjeri na dobijanju posla i zaradi tako da su spremni da se prilagode i da napuste tradiciju zbog modernijeg zvuka. Da bi poboljšali svoj status i povećali vrijednost, traže socijalne privilegije tvrdeći da su oni elita u okviru romske zajednice. S vana, njihove muzičke vještine su romantizovane od strane neroma, ali kao individue lautari su tretirani s istim prezirom kao oni Romi koji ne sviraju. Ironično, neki lautari dijele iste takve poglede prema drugim Romima. Dok romski muzičari mogu patiti zbog takvih vanjskih percepcija, treba imati na umu da i oni sami imaju udio u svojim identitetima.

Dihotomija impozicije identiteta s vana i kreiranja identiteta iznutra postaje još kompleksnija kada se uzme u kontekstu romske muzike s Balkana kao proizvoda koji se izvozi na zapad. Julia Huwekemeijer je istražila slučaj rumunske grupe Taraf de Haidouks koji sviraju na žičanim instrumentima u lautari tradiciji.

Muzičari benda Taraf de Haiduks su prevashodno motivisani potrebom da zarade novac i zadrže publiku, ali usputni efekat njihovih performansi na zapadu je taj što pokazuju drugim Romima kako njihova muzika ima značajnu zapadnu publiku. To je u kontrastu s njihovom pozicijom u Rumuniji gdje je akustična, klasično stilizovana ciganska muzika manje popularna od elektronskih varijanti. Ovo stvara osnovu za propagiranje lautari tradicije; činjenica da zapadna publika želi kupiti kartu da čuje rumunski žičani sastav znači da će imati veći uticaj na nove generacije Roma da nastave tako svirati. Osjećaj tradicije koja se nastavlja zbog duboko ukorijenjenih kulturoloških razloga integralnih romskom identitetu je možda iluzija predstavljena za zapadnu publuku, ali tradicija Roma koji sviraju održava se kao rezultat načina na koji se svira.

Štaviše, ovaj bend je uspio profitirati od zapadnjačkog očekivanja tradicije. Jedan element njihovog performansa uključuje violinistu koji ohrabruje publiku da stavlja novčanice za vrat violine, prezentirajući to kao etablirani dio performansa ciganske muzike. S jedne strane, to predstavlja pravi vid saradnje između publike i izvođača na Balkanu: na svadbama i koncertima u regionu muzičarima se daje novac od strane gostiju a na festivalu u Guči muzičari su jednako nagrađivani novcem. S druge strane, članovi benda Taraf de Haiduks koji ohrabruju ovakve poteze prave ekstenziju tradicije; publika je ubijeđena da se treba uključiti u nju i moguće je da je upravo to uključivanje u tradiciju ono što privlači publiku da to radi. Muzičar aktivno učestvuje u konstrukciji autentičnosti.

Ideja autentičnosti ima specifične implikacije kada se primjeni na muziku. Simon Firth je napisao sljedeće: “Estetika rocka krucijalno zavisi od argumenta autentičnosti. Dobra muzika je autentični izraz nečega – osobe, ideje, osjećaja, dijeljenog iskustva, Zeitgeista. Loša muzika je neautentična – ona ne izražava ništa.” U ovom argumentu opozicija između autentičnog i neautentičnog je izražena kroz izravnu dihotomiju dobrog i lošeg. U ciganskoj muzici, ili još šire u World muzici, ima mnogo primjera u kojima je ideja autentičnosti postala mutna. Zapadne produkcijske kuće se trude da prodaju kupcima autentične proizvode koji predstavljaju iskustva drugih kultura i na jednom nivou ovi proizvodi zaista jesu autentične reprezentacije romske muzike preko romskih muzičara koji pjevaju svoja iskustva. Ipak, autentičnost je filtrirana kroz produkcijsku kuću i iznose se argumenti koji kažu kako ovo čini muziku manje autentičnom.

Jasno je da se u ovom slučaju direktan kontrast između dobre i loše muzike ne može primijeniti. Teško je tvrditi da je ciganska pjesma koja se svira uživo u ambijentu njihove zajednice bolja ili superiornija u odnosu na istu pjesmu koju sviraju isti muzičari ali u studiju. Zaista, argument da je jedno autentičnije od drugog je veoma nategnut. Ali, zato što se figura Ciganina vidi u zagrljaju s tradicijom, slobodom i autentičnim iskustvom, autentičnost postaje puniji termin kada se aplicira na cigansku muziku.

Tradicija i autentičnost, kao individualni koncepti, očigledno su oba bitni u vezi recepcije ciganske muzike od strane neroma, posebno onih na zapadu. Dodatno, veza između Roma i Balkana počinje da se osvjetljava kada pogledamo Cartwrightov opis Guče. Osjećaj tradicije koji se dobija na festivalima ciganske muzike otkriva vanjske percepcije ne samo o Romima nego i o Balkanu; jasno je da je oboje percipirano na sličan način. Među uobičajenim percepcijama koje okružuju Rome je da su oni viđeni kao ljudi koji su dublje vezani za tradiciju od neroma i postoji očekivanje da će to biti preneseno kroz muziku. Ovo je, naravno, još jedan primjer romantizacije i smatranja Roma Drugima: vide se kao izvor tradicije i autentičnosti te služe kao ruta kojom će zapadna publika dostići aktuelne tradicije u okviru ekonomije World muzike.


Faris Čengić, Prometej.ba