Autor: Jan Matejko

Posljednjih mjesec dana u krugovima ljubitelja ozbiljnih, klasičnih i visokoumjetničkih filmskih ostvarenja podjednako kao i među fanovima superherojskih filmova te čak onih kojima posjete kinosalama rijetko potpadaju pod moguće varijante ulaganja slobodnog vremena, pitanje „Jesi li gledao/la Jokera?“, postalo je toliko učestalo da je gotovo predvidljivo. Groznica oko novog filma američkog redatelja Todda Phillipsa zahvata različite društvene skupine i prelijeva se u mnoštvo diskursa koji mu daju različite kontekste stavljajući fokus na pojedine aspekte poput filmske tehnike, angažiranosti ili pak pokušavaju objasniti razložnost za svekoliku popularnost.


Umnožavanje figure

Motiv džokera neminovno grabe, žvaču i cijede i konzumerističke ralje, pa su supermarketi i lanci igračaka ispunjeni više kičastim, nedefinisanim i razmazanim (čitaj jeftinijim) te manje čupavim, suptilnijim i uvjerljivijim (čitaj skupljim) maskama. Posebne dodatke uoči nadolazećeg Halloweena predstavljaju setovi bijele, plave i crvene boje za lice sa čijih nas pakovanja gleda nasmiješeno lice klovna. Ukoliko ne dođe uz samu masku, obavezna je i zelena perika bez koje će ovogodišnji najčešći kostim izgledati sasvim površno, nepotpuno i traljavo. Za one malo predanije i pedantnije prerušivače tu je i specijalna gumenasta boja za lice u dvije bež nijanse što u kombinaciji sa malo lažne krvi i puno truda proizvodi dojam otvorenih rana i svježih, krvavih usjeklina na licu.

YouTube kanali, Facebook i Instagram stranice po principu uradi sam nude čitav spektar uputstava različite složenosti i dužine trajanja koji će vam pomoći da bar na jednu noć svoj identitet ostavite iza kućnih vrata, a potom izađete na ulicu i stopite u jednoobraznu masu čije je lice, paradoksalno, šarenije no ikada. Dok tinejdžeri vježbaju šminkanje kod kuće, studenti humanističkih i društvenih nauka na početku akademske godine predlažu profesorima da Jokera uvrste u silabuse vježbi vidjevši u njemu potencijal za diskusiju, intertekstualnu i intermedijalnu analizu sa stripom, ekranizacijama gdje se ova figura pojavljuje kao jedna od bitnih aktera, ali i drugim filmovima sa sličnim likovima, žrtvama i ispljuvcima kaotičnog modernog i postmodernog stanja poput Taksiste (1976) i Paklene pomorandže (1971).

Uplivavajući u ono o čemu se priča, filozofi, društveni analitičari i filmski kritičari nošeni su idejom o interpretiranju ove figure/maske na simboličkim, metaforičkim i inim planovima. Čitave emisije na filmskim ali i na netematskim kanalima posvećene su analizi i razgovoru o nesretnom, nestabilnom i na početku sasvim bezazlenom čovjeku. Nesvjestan nedostatka talenta, psihički bolesnik Arthur Fleck (Joaquin Phoenix) satkan je od želje da postane klovn. Iako se početni plan izjalovi, razvija se u lik džokera, stavlja masku i postaje katalizator društvenog bunta protiv bogataša u vidu nekontrolisanih nemira puka. Preskočimo li raspravu o problematici suživljavanja sa glavnim likom imajući na umu da je upravo ona uvijek opsesivna tema analiza kada je riječ o antiherojima, dolazimo do drugog popularnog promišljanja o maski kao jednoobraznosti masa u njenom konotativnom značenju, a ono zavređuje pobliže objašnjenje.


Stara maska zabavljača

Bez obzira što se uz srednji vijek počesto vezuje epitet mračni, te ne zanemarujući činjenicu o nepostojanju zvaničnog i institucionalnog teatra, činjenica je da je opstanak tadašnje smjehovne kulture[1] bio povjeren putujućim družinama u pučkoj kulturi i dvorskim ludama u kraljevskim palačama. Ubrzo nakon toga, tokom renesanse u Italiji teatarska forma komedije dell'arte u sebe okuplja dugu tradiciju smijeha u pučkoj tradiciji. Ona je prema tome nasljednik i antičkog mima, forme bazirane na komičkim tipovima, odnosno, komičkim maskama. U komediji dell'arte za koju je drugi naziv commedie delle Maschere (komedija maski), glumac čitav život igra jednu masku, njegov lik nije jedinstvena ličnost. Naprimjer, starac Pantalonea ili Capitan (kapetana) tipski su likovi i predstavljaju principe jednoobraznih funkcija. Maska je na ovaj način dovedena na viši nivo jer je doslovnim značenjem skrivanja identiteta glumca iza pojedine maske postala ispražnjena od značenja, te je zadržala samo obrise utjelovljenih likova unutar čijih uloga glumci imaju slobodu praviti improvizacije, zbijati šale i izvoditi razne cirkuske vještine kako bi zabavili publiku. Zvuči poznato?


Džoker u kartama

Teorije da je karta džokera nastala na osnovu karte Lude u tarotu potaknuta je činjenicom o sličnosti u izgledu lika i same karte. Zabilježena u upotrebi istovremeno sa postojanjem putujućih družina, a kasnije i komedijom dell'arte, Luda u tarotu neograničena je u smislu nepostojanja negativnog ili pozitivnog predznaka. Karta džokera nedefinisana je po sličnom principu; nema ni boju ni vrijednost i može zamijeniti bilo koju drugu kartu podjednako kao što je maska tipskog lika univerzalna jer u svakoj komediji ovog tipa različiti glumci, uz određene intervencije, igraju iste uloge. Kartaška figura zabavljača podjednako je neodređena u svojoj upotrebi - s jedne strane može imati univerzalnu i zbog toga najveću vrijednost, ili pak može označavati nižu, zanemarivu vrijednost. Vladimir Pištalo u knjizi eseja Značenje džokera, koji su, kako sam tvrdi, rezultat razmišljanja u protekle tri decenije, iznosi zapažanja o fenomenu džokera povezujući ga sa popularnom kulturom poput filma iz trilogije o Batmanu, The Dark Knight. Pištalo se tu ne zaustavlja i nastavlja prepoznavati figuru džokera, odnosno, nemogućnost jasnog definiranja; u mnogostrukosti u liku i djelu Čarlsa Simića, Marka Tvena, Abrahama Linkolna, dobrim i lošim stranama fenomena tzv. regalske književnosti kao i umjetnicima poput Predraga Koraksa čije su karikature davale džokera i omogućavale običnom čoveku, uključujući i njihovog autora, da na momenat osete nadmoć nad onima koji mu kroje sudbinu.[2] Smijeh je po svojoj prirodi subverzivno sredstvo, te stoga nije ni čudo da su Koraksove karikature Miloševića, Tuđmana i Šešelja podrivale nacionalistički ustroj. Pored toga što se bavi odnosom i poređenjem Srbije i Amerike, zemlje porijekla karte džokera, prepoznavajući ovaj fenomen na raznim mjestima ljudske istorije i kulture, a zbog neusklađenog spektra primjera, vidi smjehovnu i istovremenu grotesknu figuru koja se opire statičnom i jasnom definiranju. Ipak, dok nas vodi kroz istoriju i izmjenjuje svojevrsna utjelovljenja džokera, kao statičan element svih tekstova ostavlja upravo smijeh koji proizazivaju različiti paradoksi i zaigranost stila esejiziranja.


Smijeh novog džokera

Prateći radnju filma i obrnutu gradaciju lika neuspjelog stand-up komičara koji stremi u sunovrat, trebamo imati na umu da je smijeh po svojoj prirodi oslobađajući, dok je sa Arthurom Fleckom situacija sasvim obrnuta. On boluje od napada nekontrolisanog smijeha u stresnim i nelagodnim trenucima, a upravo će ga ova pomjerenost dovesti u niz po život opasnih situacija na koje će propali klovn odgovoriti sa još većom agresijom, postati ubica bogatih nasilnika i primjer uzora narodnih masa isfrustrirnih ugnjetavanjem i socijalnim krizama što na protestima nose maske džokera. Ovdje se ne postavlja pitanje o logičnosti i realističnosti scenarija s obzirom da nije već do sada neviđeno kako u pomjerenom društvu onaj najluđi postaje vođa. Sjetimo li se umjesto toga istorije razvoja i upotrebe figure džokera u drugim medijima umjetnosti poput teatra i stripa pri tome ponavljajući pitanje sa kraja Pištalovog eseja Značenje džokera, postaje jasno da film nudi potencijalni odgovor na promišljanje o tome kakav je smisao džokera[3] danas, kako ga okolina misli, ko je zapravo on? Nakon niza umjetničkih upotreba i slojeva konteksta, fenomen džokera, zabavljača, lude u našem vremenu izvrnutih vrijednosti utjelovljen je u istraumatiziranom pojedincu kome je i vlastiti smijeh postao zatvor izgrađen na temeljima kaotičnog, grotesknog društva.

Autorica: Emina Adilović, Prometej.ba

[1] Sintagmu smjehovna/karnevalska kultura prvi razrađuje ruski teoretičar Mihail Mihajlovič Bahtin u knjizi Stvaralaštvo Fransoa Rablea i narodna kultura srednjeg vijeka i renesanse(1978) objašnjavajući da je smijeh opstao u srednjem vijeku zahvaljujući izvođenjima na trgovima koja su se suprotstavljala zvaničnoj crkvenoj kulturi.

[2] Pištalo, Vladimir: Značenje džokera, Novi Sad, Agora, 2019, str.121.

[3] Pištalo, Vladimir: Značenje džokera, Novi Sad, Agora, 2019, str.18.