(Svijeća i kartica s imenom djeteta stradalog u logoru Kampor. Komemoracija 2021)


Nakon zauzimanja dijelova Dalmacije s otocima i početka oružane antifašističke borbe na prostorima Istre, talijanska vojska je 27. jula 1942. godine na otoku Rabu u blizini sela Kampor otvorila koncentracioni logor. Kampor je izabran za lokaciju logora jer se nalazi u dolini na otoku, u blizini mora. Transport logoraša bio je ovime olakšan, a bježanje iz logora otežano. Osim toga, pokraj Kampora nalazile su se već izgrađene barake za smještaj vojske.

Talijanska vojska je u Kampor zatvarala slovenske i hrvatske civile u kampanji etničkog čišćenja i osvećivanja za partizanske akcije. Brutalnost talijanske okupacije ogledala se u uništavanju sela, zatvaranjima civila, ubojstvima i zlostavljanjima.

Za razliku od nacističkih i ustaških logora smrti, osnovna namjena logora Kampor nije bila ubijanje zatočenika već njihovo zatvaranje. Međutim, to ne umanjuje strahote logora Kampor. Uslovi života u logoru Kampor bili su nedostojni čovjeka. Za razliku od nacističkih logora koji su izgrađeni od čvrstih materijala, Kampor je bio prije svega šatorsko naselje ograđeno bodljikavom žicom i stražarskim tornjevima.

Zatočenici su u Kamporu bili smješteni pod vedrim nebom, u šatorima. Talijanska vojska izgladnjivala je zatočenike dnevnom ishranom koja se sastojala od supe, malo riže i komada kruha. U logoru nije bilo dovoljno vode, što je dovodilo do sukoba za vodu među logorašima. Sanitarni uslovi bili su jako loši. Zatočenici su obolijevali od različitih bolesti i patili su od različitih parazita. Bili su izloženi suncu, kiši, blatu i poplavama. U Kamporu se umiralo od gladi, žeđi, bolesti i iscrpljenosti. Posebno je bila pogubna poplava koja je ubila veći broj zatočene djece.

U 1943. godini u logoru je smješteno oko 3000 Jevreja koji su platili talijanskoj vojsci da ih skloni od nacističkog i ustaškog progona. Jevreji su bili smješteni u novoizgrađeni dio logora te su imali značajno bolje uslove života od slavenskih logoraša. Dok su Slaveni bili zatočenici, Jevreji su – kako je svjedočio Anton Vratuša, preživjeli logoraš koji je kasnije bio ambasador Jugoslavije u SAD-u – bili zaštićeni stanovnici logora i talijanska vojska ulagala je dosta napora da im obezbijedi dostojne uslove života.

Za dio talijanske vojske briga o Jevrejima bila je pokušaj očuvanja moralnosti, usljed zlostavljanja slavenskih zatvorenika. Zatvorenik Anton Vratuša kasnije je svjedočio kako su Jevreji sklonjeni u Kampor pomagali logorašima Slavenima. Nakon oslobođenja Kampora, veći broj Jevreja iz logora pridružio se partizanskim jedinicama i formirao jedine jevrejske vojne jedinice za vrijeme Drugog svjetskog rata.

Logor Kampor zatvoren je 11. septembra 1943. godine nakon kapitulacije fašističke Italije i raspada italijanskih vojnih snaga. Čuvari su se predali partizanima, a unutar logora uspostavljena je logoraška samouprava koja je preuzela ovaj kompleks.

Veliki broj logoraša činili su žene i djeca, dovedeni u logor zbog osvete za partizanske akcije u njihovom kraju ili u sklopu politike etničkog čišćenja. Procjenjuje se da je u Kamporu ukupno bilo zatočeno oko 3000 djece. Precizan i ukupan popis logoraša i broja žrtava vjerojatno nikada neće biti sastavljen zbog nedostatka izvora. Danas imamo samo procjene.

Pretpostavlja se da je u Kamporu stradalo 4,641 ljudi od oko 15,000 logoraša koji su prošli kroz Kampor. Ovime bi stopa smrtnosti u Kamporu bila veća od stope smrtnosti u pojedinim nacističkim logorima smrti. Pojedinačni popis donosi imena 1477 žrtava, ali je ukupan broj stradalih gotovo sigurno veći.

Po svom karakteru logor Kampor nije bio logor smrti i nije bio baziran na antisemitizmu, ali jeste bio logor u kome se masovno umiralo i jeste bio logor baziran na šovinističkom odnosu prema Slavenima, koji su smatrani nižom i nedostojnom rasom. Kampor je bio najsmrtonosniji talijanski fašistički logor.

Na mjestu bivšeg logora Kampor podignuto je 1953. godine spomen-groblje po projektu slovenskog arhitekte Edvarda Ravnikara. Groblje je obuhvatilo područje mjesta na kome su logoraši bili pokapani. Budući da originalni logor nije bio sačuvan jer ga je uglavnom činilo šatorsko naselje, memorijal u Kamporu je prije svega umjetnička interpretacija prostora.

Ulaz u spomen groblje čini ograđeni prostor s kapijom koji simbolizira logor i razliku života od smrti. Iz ovog prostora ulazi se u dugu aleju sa grobovima žrtava i njihovim imenima. Ostaci žrtava su prenešeni u nove grobove sa označenim imenima, a grobovi su poredani u redove, što simbolizira nekadašnje redove šatora u logoru. Na kraju aleje s grobovima nalazi se stela s natpisom na slovenskom jeziku koja odaje počast žrtvama. Cijeli kompleks prelazi od zatvorenosti u otvorenost i nazad. Dio prostora je ograđen, dio otvoren, što simbolizira sam logor.

Umjetnički gledano, najkreativniji dio memorijala nalazi se lijevo od stele, u polunatkrivenom prostoru u kome je postavljen veliki mozaik sastavljen od mnoštva malih mozaika. Ovi mozaici simbolično putem više sličnih ali nepovezanih slika prikazuju put od fašističkog terora i rušenja do komunističke obnove i razvoja. Fašizam je simbolično prikazan mozaicima rušenja, paljenja, rimske vučice, vješala i mrtvih konja. S druge strane, komunizam je simbolično prikazan kroz mozaike obnove, izgradnje, fabrika, voćnjaka i konja u trku.

(Mozaik u spomen-groblju Kampor)


U lijevom gornjem kutu ovog mozaika postavljen je simbol fašizma, sjekira u pruću, a u gornjem desnom kutu simbol komunizma, crvena zvijezda petokraka. Preko mozaika nalaze se prikazi dva izgladnjela logoraša od kojih je jedan okovan, a drugi u aktu patnje. Cijeli memorijal izgrađen je od betona i kamena te se uklapa u okoliš. Unutar kompleksa posađena je lokalna vegetacija.

Memorijal na Kamporu je više eksplicitan, a simbolika je u drugom planu. Iako se fašizam i komunizam prikazuju na simboličan način, ti simboli su eksplicitni - ruševine, fabrike, voćnjaci, paljevine. Imena žrtava direktno su navedena na grobovima, a mozaici prikazuju patnju pod fašističkim režimom. Međutim, problem predstavlja što je memorijal više okrenut političkoj poruci nego komemoriranju žrtava.

(Glavna aleja u spomen-groblju Kampor)


Iz današnje perspektive memorijal Kampor se može ocijeniti kao ne baš sasvim uspješna umjetnička instalacija, iako je osnovna svrha obilježavanja mjesta stradanja i imena žrtava ispunjena. Dodatni problem predstavlja nepostojanje postavke ili muzeja koji bi više rekli o logoru Kampor i stradanju. Memorijal je prije svega spomen-groblje, a sve ostale podatke posjetitelji moraju potražiti na drugim mjestima, čime je propuštena prilika da se više kaže o karakteru logora i stradanju nevinih.

Najproblematičniji dio spomen-groblja Kampor je njegova izgradnja. Planiran 1953. godine kao obilježavanje desete godišnjice od oslobođenja logora, kompleks spomen-groblja Kampor postao je na neki način novi logor. U izgradnji memorijala je korišten prisilni rad političkih zatvorenika s Golog Otoka koji su u teškim uslovima dovlačili kamen za izgradnju spomen-groblja u Kamporu. Posebno je tragična priča dijela bivših logoraša Kampora koji su kasnije kao zatvorenici Golog otoka bili prisiljeni dovlačiti kamen za izgradnju memorijala u Kamporu. Ovaj tragični dio priče o memorijalu logora Kampor kojeg su gradili zatvorenici Golog otoka danas u Kamporu uopće nije obilježen iako je sastavni dio prošlosti ovog memorijala.

Autor: Dino Šakanović, Prometej.ba