Moses Kotane bio je lider koji je najduže bio na čelu Južnoafričke komunističke partije (skr. JAKP), i također je bio istaknuta ličnost u južnoafričkoj politici koja je pomogla u sklapanju dugogodišnjeg saveza sa Afričkim nacionalnim kongresom (skr. ANK). Godine 1938. objasnio je šta ga je to privuklo komunizmu: “Na prvom mjestu sam Afrikanac, a onda komunista. Došao sam u Komunističku partiju zato što sam u njoj vidio izlaz i spas za afrički narod.”

Sporni odnos između klasa, afrička nacionalna pripadnosti, te karakter revolucionarnih politika u Južnoj Africi bile su utvrđene teme kroz čitavu stoljetnu historiju JAKP-a. Knjiga “Crveni put ka slobodi” Toma Lodgea, prvi potpuni prikaz JAKP-e od njenog samog početka do današnjih dana, detaljno istražuje ove teme i stručno rekonstruira višegeneracijske političke, društvene i intelektualne živote južnoafričkih komunista.


Pisanje komunističke historije

Lodge je iskusni historičar sa južnoafričke ljevice, a njegova knjiga proizvod je gotovo četrdesetogodišnjeg istraživanja. Pišući znakovitu studiju “Crnačke politike u Južnoj Africi od 1945.” (1983), Lodge je uvidio važnost komunizma u historiji “velikih dijelova borbe protiv aparthejda tokom 1950-ih godina”. Unatoč tome, praktički su nedostajali u postojećim izučavanjima.

Odlučan da napiše historiju JAKP-a, Lodge nije ispred sebe stavio lagan zadatak. Ta “tajna partija” čuvala je svoj unutarnji život tajnim tokom dugog rata protiv aparthejda, koji su morali voditi zbog ogromne represije u državi do šezdesetih, a nakon toga iz egzila širom Europe i Afrike.

Međutim, kolebanje režima aparthejda krajem osamdesetih, koje je dovelo do ukidanja zabrane JAKP-a uz ANK 1990. godine, ubrzalo je Lodgeov rad. Memoari i intervjui obično šutljivog kadra partije, sada su mogli biti otvoreniji.

Za razliku od prethodnih studija koje su se fokusirale na određena razdoblja ili dimenzije života JAKP-a, Lodgeova panorama obuhvata više od stoljeća političke i organizacijske historije. Biografije vodećih kadrova, strateške i teorijske debate, nacionalne i lokalne komunističke mreže, i još dosta toga obrađeno je u devet poglavlja.

Sa više od 500 stranica uz još 120 stranica bilješki, Lodgeova studija razlikuje se od ostatka važnih historija nacionalnih komunističkih partija. Lucio Magri se u prvom redu fokusirao na italijansku komunističku partiju kako bi obradio period između “preokreta u Salernu” Palmira Togliattija i 1990-ih godina, dok se “Izgubljeni svijet britanskog komunizma” koji je rekonstruirao Raphael Samuel posebno odnosi na 1940-te godine. S druge strane, “Crveni put ka slobodi” nastoji dati potpun, detaljan prikaz čitave kronologije teme kojom se bavi, i u tome nedvojbeno uspijeva. To je ogromno postignuće.

U ovom sveobuhvatnom pregledu historije partije, pojavljuje se nekoliko ključnih tema. Jedna od najznačajnijih je dugotrajna transformacija partije iz skromne i gotovo isključivo bjelačke avangardističke formacije u istinski veliku i većinski crnačku partiju.


Porijeklo

JAKP je danas vjerovatno najpoznatija po svojim aktivnostima tokom zadnjih godina aparthejda. Pod vodstvom Joea Slovoa i Chrisa Hanija, partija je ponovo počela dobivati podršku građana u Južnoj Africi, a njenii simboli pojavili su se na demonstracijama protiv aparthejda.

Ovaj trenutak zabilježen je na poznatoj fotografiji, snimljenoj na skupu iz 1990., na kojoj Nelson Mandela (koji je nakratko bio član partije) stoji pored Slovoa i Winnie Mandele ispred ogromne zastave sa srpom i čekićem. “Crveni put ka slobodi” započinje priču osam desetljeća prije ovog završnog prikaza prethistorijom male, bjelačke partije osnovane 1921. godine.

Lodge započinje sa različitim strujama iz dijaspore koje su utjecale na malu socijalističku kulturu unutar doseljeničke kolonije, uključujući anglofoni bjelački laburizam, sindikalizam, bundizam, te židovsku socijalističku tendenciju koja je vodila porijeklo od ruskog carstva. Lodge pripisuje posebno važnu ulogu židovskim migrantima iz istočne Europe u “evoluciji južnoafričkog revolucionarnog socijalizma.”

S tim u vezi, sklonost bundista da se “suprotstavljaju rasnoj diskriminaciji općenito” nakon sopstvenog iskustva sa carskim antisemitizmom, bio je ključan čimbenik u “osnažavanju predispozicija” južnoafričke radikalne ljevice koja je tada bila isključivo bjelački radnički pokret, da “proširi organizaciju izvan bjelačkih radnika”. Ogroman doprinos južnoafričkih Židova borbi protiv vladavine bjelačke manjine, jasan je kroz čitavu knjigu: treba se samo prisjetiti Raya Alexandera, Denisa Goldberga, ili Ruth First.

Prije nego što počne s opisom ranih godina komunističke partije, Lodge istražuje njenog glavnog prethodnika, Internacionalnu socijalističku ligu (ISL). To je bila anti-militaristička grupa koja se odvojila od južnafričke Laburističke stranke 1915. godine, povezujući se sa zimmerwaldovskom ljevicom u Europi.

Među vođama ISL-a bili su W. H. Andrews – poznat kao “južnoafrički [Karl] Liebknecht” – i istaknuti zagovornici organiziranja sa afričkim radnicima, poput Sidneya Buntinga i Davida Ivona Jonesa. Slavili su Oktobarsku revoluciju, koja je za te bijele socijaliste pojačala značaj onoga što su oni nazivali “solidarnošću rada bez obzira na rasu ili boju.”

Prvi afrički članovi ISL-a, poput T. W. Thibedija i Hamiltona Kraija, došli su u njihovu organizaciju dijelom kroz učestvovanje u osnivanju Industrijskih radnika Afrike, prvog crnačkog sindikata u Južnoj Africi. Lodge tvrdi da su ovi prvi članovi imali odlučujuću ulogu u prilagođavanju “stranog leksikona” marksizma uslovima u Južnoj Africi, te na kraju i “indigenizaciji južnafričke socijalističke loze”.

Godine 1921. ISL je, zajedno sa drugim manjim organizacijama poput Kluba marksista iz Durbana, pristao na dvadeset i jedan uslov koji im je postavljen za učlanjenje u Komunističku internacionalu i tako je osnovana Komunistička partija Južne Afrike (KPJA). Partija će pod tim imenom operirati naredna tri desetljeća, prije njenog zabranjivanja 1950. godine, a tri godine nakon toga dok je tajno djelovala, preimenovana je u JAKP.


Prelazak preko obojene linije

Lodge prikazuje velike izazove s kojima se suočavala mlada Komunistička partija kada se njena navodna posvećenost masovnom, međuetničkom, proleterskom jedinstvu suprotstavila segregacijskom društvenom poretku u Južnoj Africi. Ovi izazovi dramatično su prikazani u Randovom ustanku iz 1922. godine, štrajku bjelačkih rudara koji je prerastao u ustanak, što je prikazano na naslovnici knjige.

Bjelački štrajkači nalazili su se na relativno privilegiranoj poziciji unutar rasno hijerarhiranog radnog tržišta i bojali su se da će ih zamijeniti jefitina afrička radna snaga. Svoje suprotstavljanje stvarnom kapitalizmu artikulirali su kroz jezik anti-crnačkog rasizma, što je prikazano na neskladnom trasparentu na kojem je stajala poruka: “Radnici svijeta udružite se i borite za bjelačku Južnu Afriku”.

Kako Lodge objašnjava, i dalje većinsko bjelački komunisti dali su (ključnu) podršku Randovom ustanku. Mnogi članovi partije racionalizirali su bjelački identitarijski zanos kao oblik “prolaznog stanja svijesti” na putu ka revolucionarnijoj perspektivi utemeljenoj na međurasnoj solidarnosti. Bila je to optimistična perspektiva koja će se ispostaviti pogrešnom nakon uznemirujućeg pogromističkog nasilja koje će kasnije uslijediti.

Knjiga obrađuje 1920-te godine, posebno se fokusirajući na usmjerene napore partije pod vodstvom Sidneya Butinga da privuče crnačke kadrove. Preusmjerava napore sa “pridobijanja bjelačkih radnika” na afričke borbe i prava – što jednog dužnosnika navodi da izađe iz partije prigovarajući da Afrikanci “nikako ne mogu cijeniti plemenite ideale komunizma”.

Lodge podrobno opisuje inicijative kroz koje je KPJA nastojala privući crnačke radnike. U to spadaju saradnja sa afričkim sindikatima i nacionalističkim organizacijama, pomaganje u osnivanju novih sindikata, i produkcija izdanja na isiXhosa jeziku. Bilo je i inicijativa u zajednici poput noćne škole gdje bi se podučavala pismenost i marksistička teorija “Abecedom komunizma” Nikolaja Buharina i Jevgenija Preobraženskog.

Afrički kadar Joseph Phalane na sastanku crnačkih sindikata 1926. izjavio je sljedeće:

Ja sam komunista ne zato što su bijelci u Komunističkoj partiji, već zato što je to partija koja će nas osloboditi. Želimo crnačku Komunističku partiju.

Moses Kotane bio je još jedan afrički član iz ovog perioda, koji je obnašao funkciju generalnog sekretara partije od 1939. godine pa sve do svoje smrti 1978. godine. Proces afrikanizacije, posudit ću frazu koja se dopadala Kotaneu, prema Lodgeovim riječima bilo je “preobražujuće iskustvo” za JAKP-ovo mjesto u historiji dvadesetog stoljeća.


Komunizam i nacionalno oslobađanje

Najbolji prikaz uključenosti JAKP-a u život crnačke zajednice nalazi se u poglavlju o 1940-im. Lodge izvanredno rekonstruira lokalne živote i mreže partije u različitim afričkim gradskim četvrtima, istražujući ratno i poslijeratno sudjelovanje u borbi za preživljavanje crnačkog prigradskog proteterijata koji se širio. Prikazuje ambicioznu crnačku partiju “različite učinkovitosti i društvenog karaktera”.

Do 1950. godine, Kotaneova partija daleko je dogurala od bijele radničke stranke. Glasovi koji su se “zalagali za pristup koji je na prvom mjestu utemeljen na međurasnoj klasnoj borbi” ka revolucionarnoj politici – odvojili su se od afričkih nacionalističkih struja te su sada postali manjina.

Odnos južnoafričkih komunista prema afričkim nacionalističkim politikama predstavlja još jednu konstantnu temu u Lodgeovom prikazu. Buntingov stav prema ranom ANK-u bio je podrugljiv: smatrao je da su “izvrstan posrednik koji vladajućoj klasi omogućava da spriječi stvarnu emancipaciju domorodačkog stanovništva”. Kako je kongres usvojio borbeniji stav prema bjelačkoj nadmoći, Kotaneov SACP sklopio je dugoročni savez sa ANK-om u borbi protiv aparthejda koji je opstao sve do oslobođenja.

Lodge je ocijenio suprotstavljene tvrdnje o opsegu utjecaja JAKP-a unutar Kongresnog saveza tokom 1950-ih godina, takozvanog Desetljeća prkosa. Zaključio je da su komunisti, koji su se “do tada već smjestili na sami vrh ANK-a”, znatno “uspjeli oblikovati programsku orijentaciju ANK-a” od sredine 1950-ih. Prema Lodgeu, teoretičari JAKP-a – u prvom redu Lionel “Rusty” Bernstein – odigrali su “ključnu ulogu” u stvaranju Povelje o slobodi iz 1955. godine, sa referencama na “narodnu demokratiju” i ekonomsku klauzu koja je favorizirala nacionalizaciju industrije.

Kao odgovor na vanredno stanje koje je uslijedilo nakon Sharpevillskog pokolja, Lodge piše: “komunističke i nacionalne vođe oslobođenja” zajedno su formirali “novu oružanu formaciju” nakon prijedloga marksističko-lenjinističkog intelektualca Michalea Harmela, “pod sugestivnim nazivom ‘Šta da se uradi?’”. U narednih trideset godina, vojne operacije ove nove skupine, uMkhonto we Sizwe (“Koplje nacije”), simbolizirat će formalno praktično-programsko jedinstvo između Komunističke partije i glavnog pokreta za afričko nacionalno oslobođenje.


Teorijske rasprave

Pored ove praktične konvergencije politika JAKP-a i ANK-a, “Crveni put ka slobodi” opisuje niz rasprava unutar marksizma o odnosu između klase i rase, kapitalizma i kolonijalizma, te proleterske revolucije i nacionalnog oslobođenja.Tokom ovih rasprava, partija je navela “teorijsko obrazloženje” za svoje usklađivanje sa prividno buržoaskim afričkim nacionalizmom.

Lodge posvećuje mnogo prostora kontroverzi u vezi sa konceptom “Domorodačke republike”. To je bila teza Kominterne iz 1927-28, osporavanog porijekla, koja je propisivala da bi KPJA trebala promovirati “kao neposredni politički slogan neovisnu crnu Južnoafričku republiku kao stadij prema radničkoj i seljačkoj republici”. To je podijelilo partiju – marksistički kadrovi, bilo crni ili bijeli, su ili branili ili osuđivali “ideju napredovanja po stadijima ka socijalizmu” u Južnoj Africi, što je impliciralo da bi proleterska revolucija trebala biti odložena za neku tačku u budućnosti, dok bi komunisti usredotočili trenutne napore na postizanje (nekomunističke) Domorodačke republike.

Slično, JAKP-ov kasniji savez sa ANK-om imao je “doktrinirano opravdanje” u klasifikaciji aparthejdne Južne Afrike kao “kolonije posebnog tipa”, gdje bi partija trebala težiti ka “trenutnim “nacionalno-demokratskim” ciljevima”. To bi značilo rad na svrgavanju manjinske bjelačke vlade kao dio preliminarnog stadija prije “potpunog razvoja socijalističkog društva”.

Lodgeova rasprava o ovim revizijama ortodoksnog marksističkog razmišljanja o nacionalnim politikama – koje bi i dalje dominiralo partijskim razmišljanjem tokom čitavog perioda u egzilu – jedan je od najjačih elemenata ove knjige. Ispliće jasnu i koherentnu priču o intelektualnoj putanji JAKP-a iz često (konceptualno i arhivski) kompliciranih historijskih podataka.


Međunarodni odnosi

Jedan od najupečatljivijih dijelova u knjizi istražuje globalni domet JAKP-a nakon što je policijska represija primorala one kadrove koji nisu bili uhapšeni da pobjegnu iz države. Lodge prati odiseju vođa partije i operativaca širom svijeta, od Britanije do Istočnog bloka, do afričkih država koje su im pružale podršku poput Tanzanije, Mozambika, Angole i Zambije. Posebno se ističe izvještaj o Ronniju Kasrilsu i njegovim aktivnostima u Londonu, gdje je radio sa Pokretom protiv aparthejda i proširenom ljevicom, dok su regrutirali mlade da vrše opasne misije unutar same Južnoafričke republike.

“Crveni put ka slobodi” istinska je međunarodna historija, ne samo u obradi egzila partije dugog četvrt stoljeća. Iako je JAKP nedvojbeno imao neke neskladne karakteristike, neki od ključnih trenutaka u globalnoj komunističkoj historiji ostavili su trag na partiji. Ti trenuci polaze od Trećeg perioda i faza Narodnog fronta, razvoja Kominterne do Staljinovog terora, ratnog antifašizma, osnivanja komunističkih država u Istočnoj Europi (odakle veliki broj kadra JAKP-a vodi porijeklo), kinesko-sovjetskog razlaza, te na kraju raspada Sovjetskog bloka između 1989. i 1991. godine.

Kroz čitavu knjigu prisutan je odnos JAKP-a sa Sovjetskim savezom i drugim komunističkim državama poput Čehoslovačke i Istočne Njemačke. U nekim aspektima, ova veza čini se pogodnom. Kao što ukazuje Lodge, vojno krilo ANK-a, uMkhonto, primalo je “pozamašnu” finansijsku pomoć i “darežljivu” vojnu podršku zemalja sa Istočnog bloka, čiji je “izvanredni” prijateljski odnos prema ANK-u imao veze sa povezanošću sa JAKP-om.

S druge strane, Lodge se ne udaljava od nekih od retrospektivno gledajući nelaskavih trenutaka JAKP-a u tom kontekstu. Vrhunac potčinjavanja KPJA politici Kominterne bile su 1930-e godine. Bilo je to vrijeme u kojem je netolerantno vodstvo otjeralo Buninga i druge zbog nedovoljne odanosti moskovskim hirovitim protokolima. Član tog vodstva, Lazar Bach, rođeni Latvijac, kasnije je i sam bio žrtva staljinističke paranoje i na kraju je umro u Gulagu.

Lodge opisuje pogubne efekte “političke kulture kojoj su doprinijeli sudski nalozi Kominterne u kojima se na neslaganje gleda kao na izdaju”. Dugotrajno navikavanje na ovaj stil autoritarizma bio je vidljiv krajem stoljeća, kada su kadrovi JAKP-a ponudili opće (iako ne jednoglasno) opravdanje za sovjetske intervencije u Mađarskoj i Čehoslovačkoj.

“Crveni put ka slobodi” pruža dobar prikaz dvosmislenosti i kontradikcija u marksističko-lenjinističkom odnosu sa demokratskim i oslobodilačkim politikama u dvadesetom stoljeću. Međutim, Lodge opravdano stavlja naglasak na ono što on naziva “ključnim” (i često istinski herojskim) dijelom koji su odigrali komunisti u prevladavanju rasnog ugnjetavanja u Južnoj Africi i u “evoluciji organiziranih političkih aktivnosti koje su nastojale uključiti sve Južnoafrikance kao građane.”


Nakon aparthejda

Lodge spaja teme knjige u zadnjem poglavlju, gdje sagledava mjesto JAKP-a u političkoj sceni Južne Afrike nakon aparthejda. Za razliku od mnogih klasičnih komunističkih partija, JAKP je preživio kratko dvadeseto stoljeće i danas po broju članova predstavlja drugu najveću stranku u Južnoj Africi. Komunisti, tvrdi Lodge, “i dalje pripadaju glavnom političkom toku u Južnoj Africi.”

Partija je održala bliske, iako sve kompliciranije odnose sa “partijskom državom” ANK-a. Svaka vlada ANK-a od 1994. godine postavljala je neke od vodećih kadrova na ministarska mjesta, dok su, Lodge je zamijetio, svi južnoafrički predsjednici nakon aparthejda – od kojih je iznimka sadašnji predsjednik Cyril Ramaphosa – “u nekom razdoblju bili u partiji”.

Međutim, udaljavanje ANK-a od socijalističke ekonomske vizije iz Povelje slobode i približavanje neoliberalizmu dok su bili na vlasti, bez sumnje je narušilo historijski savez. Komunistički ministri i lokalni službenici nisu bili nevini u ANK-ovoj politici liberalizacije ekonomije (a da ne spominjemo kontroverze sa traženjem mita). Međutim, JAKP je ipak počela izražavati kritiku prema ANK-ovom ekonomskom modelu, koji razumije kao djelimični rezultat blizine lidera ANK-a sa novom “crnačkom buržoazijom” u Južnoj Africi.

Proces razvijanja ove kritike, kako navodi Lodge, dugo se otezao i osporavao. Vođe stranaka u mnogim prilikama su stajale uz vladu – uključujući i sramotnu podršku u vezi sa masakrom rudara u štrajku kod Marikane 2012. godine. Istaknuti kadrovi bili su ukoreni zbog otvorene kritike saveza sa ANK-om. Mazibuko Jara i Vishwas Satgar bili su izbačeni zbog preispitivanja JAKP-ove podrške Jacobu Zumi, dok su drugi poput Ronnija Kasrilsa bili “isključeni” iz partije.

U isto vrijeme, Lodge objašnjava, posljednji program JAKP-a doveo je u pitanje tradicionalno razmišljanje da je veza sa ANK-om samo jedan stadij. Sada su tvrdili da će zadatak “postizanja nacionalne demokratije zahijevati sve odlučniji napredak ka socijalizmu.”

Lodge prekida ovo istraživanje izazovom s kojim se suočava današnja JAKP. On to vidi ovako: kako bi “ponovo utvrdila svoj nezavisni identitet” kao specifična socijalistička formacija, a da se u potpunosti ne odvoji od sedam decenija dugog povezivanja sa “širim nacionalnim pokretom”, za koji i dalje vjeruje da zauzima “glavna mjesta borbe” i “ključne centre moći” u potrazi za svojim “Crvenim putem”.


Crveni put ka slobodi

Lodgeov opsežni prikaz JAKP-e sasvim je jasan. Obrađujući svaki aspekt partijskog života kroz svaku fazu njene evolucije i ekspertnim upravljanjem arhivom, “Crveni put ka slobodi” čitaocima pruža dosad nedostupan uvid u cjelokupnu historiju JAKP-e. “Crveni put ka slobodi” nenadmašan je po svojoj autoritativnoj i objektivnoj meditaciji o najvećim unutarstranačkim kontroverzama, te po stručnoj rekonstrukciji nekada tajnih i još uvijek spornih poglavlja u historiji.

Niti jedno ovako ambiciozno istraživanje ne može biti savršeno. Odlučujući se za procjenjivački, a ne strogo kronološki pristup, Lodge ponekad prebrzo prelazi preko narativnih detalja u vezi sa važnim događajima na koje se referira. Uistinu, njegova knjiga mogla bi predstavljati izazov onim čitaocima koji već nisu upoznati sa tokom političke historije u Južnoj Africi u dvadesetom stoljeću. Međutim, ova ograničenja vjerovatno su svojstvena tematskom, a ne narativnom stilu pisanja o historiji, čime se omogućava sveobuhvatna procjena glavne teme knjige.

Iako je “Crveni put ka slobodi” nova knjiga, sigurno zaslužuje ugledno mjesto među najboljim historijama revolucionarnih socijalističkih organizacija. Naše razumijevanje komunističkog iskustva u dvadesetom stoljeću bilo bi neizmjerno poboljšano kada bi više nacionalnih komunističkih partija dobilo biografiju kakvu je Tom Lodge dao JAKP-u. On je postavio novi standard za pisanje komunističke historije.

Autor: Owen Dowling, Jacobin

S engleskog prevela: Amina Turudija, Prometej.ba