“Pali smo nisko, nismo ni osetili pad

U ovom gradu što je nekad bio Beograd”

Gru Ft. Vasil Hadžimanov - Moj Grad (BeoGard / 2004)

Masovno preimenovanje ulica (kao političkih simbola [1]), trgova, naselja pa i čitavih gradova od 1990. godine naovamo, uzrokovano potpunom transformacijom političko-ekonomske (tranzicija iz socijalizma u kapitalizam) i nacionalne paradigme (raspad Jugoslavije i uspostavljanje nezavisnih država) se može izdvojiti u tri preovlađujuća obrasca: parcijalna korekcija pamćenja na socijalizam i modifikacija nacionalnih narativa, opsežno brisanje prostornih markera nedavne prošlosti i suštinska prerada nacionalnih imaginarija, te potpuni prekid sa prostornim simbolizmom prethodne epohe uzrokovan prvenstveno etnopolitičkim ciljevima. Imenovanje (i preimenovanje) ulica i trgova jedna je od najrazvidnijih praksi preko kojih se “uprostoruju” ideologije [2].

Kako navodi Srđan Radović (2014), mogućnosti odonima kao sredstva političke reprezentacije prepoznate su širom evropskih gradova 19. stoljeća „te tako uskrsla pruska država 1813. godine propisuje da su nazivi ulica u stolnim gradovima državno vlasništvo, što je uslovilo 'nacionalizaciju' ulične nomenklature, a imenovanje javnog prostora načinilo prvenstveno državnim, a ne lokalnim pitanjem“. Radović dodaje da se „imenima ulica memorijalizuju ne samo vladajuće dinastije i politički poredak, već i sama nacija. Najkasnije od kraja 19. veka imenovanje javnih prostora u većini evropskih zemalja postaje čvrsto vezano za nation-building, a isti slučaj se dešava i u savremeno doba u nizu vanevropskih, često mladih postkolonijalnih država. Do danas su službeni odonimi blisko asocirani sa vladajućim ideologijama u društvu, i ova vrsta simboličkog monopola politike će tek povremeno biti osporavana”.

U postjugoslavenskim državama, masovno preimenovanje javnih prostora proishodilo je iz transformacije iz socijalizma u kapitalizam, te zbog rata i međuetničkih sukoba. To je dovelo do suštinskog preoblikovanja identiteta i konstrukcije novog kolektivnog pamćenja, prvenstveno na neposrednu prošlost, čime su javna spomenička baština iz prethodnog perioda, i imena ulica i trgova koja su asocirala na raniji sistem, bila među prvim i najvidljivijim žrtvama “tranzicije”. Ova dvostruka transformacija (prelazak iz socijalizma u kapitalizam, i konstrukcija novog etno-nacionalnog okvira) praćena je sa dva komplementarna procesa: komemoracije (commemoration), odnosno odonimskog označavanja, te dekomemoracije (decommemoration), odnosno brisanja određenih uličnih naziva. Mogli bismo reći da je sa progonom i etničkim čišćenjem stanovništva u zemljama bivše Jugoslavije u toku i nakon ratova dolazilo i do “etničkog čišćenja” prostornih oznaka koje su ukazivale na prisustvo tih zajednica. Proces gore spomenutog nation-buildinga je bio najekstremniji u Republici Srpskoj, i to već u jeku rata, gdje su još 1993. godine “etnički očišćeni” nazivi gradova (parcijalno revidirano odlukom Ustavnog suda BiH iz 2004.) a samo u Banja Luci su promijenjeni nazivi 244 ulice, brišući sve nesrpsko a postavljajući samo srpsko i pravoslavno. Tako danas u Banja Luci, namjesto 81 ulice koje su nosile imena vezana za Bošnjake i 55 sa imenima vezanim za Hrvate, imamo 3 sa bošnjačkim imenima i 2 sa hrvatskim. Ova praksa se dešavala i u drugim mjestima: u BiH u gradovima pod kontrolom HVO-a, u Hrvatskoj, na Kosovu u doba Miloševićeve vlasti, a u Srbiji i nakon 1999. Tako je 2016. godine iz Beograda uklonjen spomenik Dimitriju Tucoviću, a 2017. godine je donesena odluka da se u centru Beograda izgradi spomenik ubijenom premijeru Zoranu Đinđiću. Tada sam napisao:

“Imena ulica, trgova ili spomenika obično koristimo za orijentaciju u urbanom prostoru; nađemo se u Titovoj, na Ilici, u Knez Mihailovoj, kod konja, kod Tete razapete... Imenovanja su prvenstveno administrativni potez sa ciljem identifikacije prostora, tj. radi lakše prostorne orijentacije, ali ta imenovanja, kao i sve drugo, nije oslobođeno od ideologije. Kako Dunja Rihtman-Auguštin (Ulice moga grada, 2000: 48-49) ističe, imenovanja uvijek zavise od političkih ideologija i političke moći. Time se u gradski tekst upisuje historija, geografija, mitologija, gradeći tako identitet stanovnika i posjetilaca. Ovaj proces se odlikuje s manje lokalizama u imenima, i sa sve većim prisustvom nacionalne - službene ideologije.”

Tako dolazimo do godine 2020. i najave gradskih vlasti Beograda o promjeni imena ulica dobijena po toponimima iz SFRJ i sredinama “gdje se zatire sve što podsjeća na srpstvo”. Ranije su tako promijenjeni nazivi ulica Zadarska u Dobrice Ćosića, Zagrebačka u Koče Popovića, Travnička u Milorada Ekmečića, Pohorska u General Ždanova [3], a sada će “očišćene” biti Porečka, Hvarska, Hrvatska, Splitska, Podravska, Bjelovarska, Šibenička, Ljubljanska, Bledska, Bosanska, Mariborska, Celjska, Lopudska, Murska, Zenička, a razmišlja se i o promjeni imena Sarajevske i Mostarske ulice, kod Savskog trga, u blizini stare željezničke stanice. Kako kaže zamjenik gradonačelnika Goran Vesić „ulice u Beogradu treba da nose nazive ljudi koji koji su zadužili Srbiju, kao i po prijateljskim zemljama i narodima, te onima koji su zadužili čovječanstvo”. Po toj logici, čovjek koji je zadužio Srbiju i koji zaslužuje dobiti ulicu je četnik i atentator na Antu Pavelića, Blagoje Jovović, a prijateljske zemlje više nisu Hrvatska, Slovenija, Bosna i Hercegovina.

Ovim postupkom Beograd se, recimo to tako, vraća kući. Nakon nation-buildinga izvan granica Srbije, tj. parcijalnog transfera topografske mape iz željenog centra (Beograd) na nacionalnu periferiju (Banja Luka, Republika Srpska), sa ciljem ideološkog povezivanja i simboličkog obilježavanja navodno legitimne i autohtone nacionalne teritorije u gradskom prostoru preko sistema odonima [4], sada se čisti “svoje” dvorište. Ovim činom Beograd priznaje sebi da je, kako je izjavio Radomir Konstantinović, nacionalizam primarno mentalno stanje u Srbiji. Priznaje da je, kako ga opisuje jedan tekst koji ne mogu da nađem - grad jednog naroda, jedne religije, jednog jezika. Zbog čega - što sam uporno pokušavao objasniti drugu Teli - nisam mogao podržati ni posljednje proteste [5]. Zbog čega više nemam nikakve želje za životom tamo. A sve rjeđe i za turističkim odlaskom. Jer je Beograd, kao i Sarajevo prije mjesec dana, opet polomilo zube na fašizmu. Nije mi samo jasno, otkud Koča Popović [6] u svemu tome.

Minel Abaz, Prometej.ba


[1] Radović, Srđan: Politike simbola na gradskim ulicama: obrasci preimenovanja javnih prostora u postjugoslovenskim zemljama, NU 51/2, 2014, str. 117-132

[2] Ibid.

[3]“Kako Beograd da slavi Dan pobede nad fašizmom kad je uklonio narodne heroje iz naziva ulica, da bi iste dodelio Miloševićevim dotrpeznicima poput Mome Kapora ili Brane Crnčevića?” pita se Tomislav Marković u tekstu Zašto bismo slavili Dan pobjede nad fašizmom?

[4] Radović, Srđan: Grad kao tekst, 2013: 173-174

[5] “I zato, da Vam kažem, dok ne vidim protest u Srbiji bez ijedne slike Draže, Mladića, Putina i Svetog Save, bez ijednog popa i akademika SANU, ja u neke velike promene ne verujem.” Nenad Čanak, predsjednik Lige socijaldemokrata Vojvodine, SzILSV, 20.07.2020

[6] U svom dnevniku, pred smrt 1992. godine, pisao je o braniteljima srpstva i “Srbima po profesiji”:
„Bašibozluk, bagra i brabonjci ustali da obnove Dušanovo carstvo. Srbi su samo protiv onoga ko bi hteo da ih makar malo opameti, a oduševljeno kliču svakome ko ih još više zaglupljuje, unazađuje i unesrećuje. Žalosno je što su Srbi u civilizacijskom i kulturnom pogledu ostali na nivou na kome su bili pre sto godina. Oni nisu u sukobu sa svetom, već sa samima sobom, vraćajući se na šajkaču i opanak iz kojih su jedva izašli. Bio sam i ostao Srbin, ali nisam bolesna zadribanda i Srbenda. Takvi su izdali i osramotili srpski narod i narugali se njegovoj slavnoj istoriji“.